امام رضا عليه السلام در جواب شخصي كه پرسيده بود «معناي حقيقي نماز چيست؟» فرمود:

«قال: [الصلاة] صلة الله للعبد بالرحمة و طلب الوصال الي الله من العبد اذ كان يدخل بالنية و يكبر بالتعظيم و الاجلال و يقرء بالترتيل و يركع بالخشوع و يرفع بالتواضع و يسجد بالذل و الخضوع تتشهد بالاخلاص مع الامل و سلم بالرحمة و الرغبة، و ينصرف بالخوف و الرجاء فاذا فعل ذلك اداها بالحقيقة؛ [1] نماز صله و موهبتي از طرف خداوند است. وقتي [نمازگزار] با نيت داخل نماز گرديد و با تعظيم و اجلال هر چه بيشتر براي خداوند تكبير گفت، و با ترتيل قرائت كرد و با خشوع ركوع نمود و با تواضع از ركوع بلند شد و با ذلت و خضوع سر به سجده گذاشت، و با اخلاص و آرزو، تشهد خواند،سپس نمازش را با رغبتي تمام و با اميد به رحمت واسعه ي الهي سلام داد و به پايان رسانيد در حالي كه بين خوف و رجا مي باشد؛ چون نمي داند كه آيا نماز او مقبول درگاه حضرت حق قرار



[ صفحه 152]



گرفته يا خير؟ پس هر گاه چنين نمازي به جا آورد و مسائل ياد شده را رعايت كرد، نمازي با حقيقت به جاي آورده است».

يكي از عرفا نيز گويد: «اول تكبير بگوي؛ يعني، تكبير بر عالم حيواني و بهيمي كن و بنده ي آز مشو و از قيام انساني - كه شكل تجبر و تكبر است - به ركوع حيواني و بهيمي آي كه شكل تواضع و خشوع و انكسار است.

از آن جا به سجود مذلت و افكندگي نباتي آي تا به تشهد و حضور اول بازرسي.



خواري و بندگي است پس آن گه شهنشهي

اندر نماز اقامه بود آنگهان قعود



تا چون اين كس، به همان نردبان كه فرود آمدي، برشوي كه «الصلاة معراج المؤمن».



همه از آغاز سوي آخر آيند

من از آخر بيايم سوي آغاز [2] .