هر گاه، از ابتدا زمينه هاي تكوين نيات پاك و متعالي در انسان فراهم شود، اين امر موجب انجام كارهاي نيك بعدي توسط وي مي گردد. كار نيك توأم با نيت خالص، او را درستكار، مؤمن و خداپرست مي سازد.

از سوي ديگر، هر گاه القائات شيطاني، زمينه ي ايجاد نيت شر در كسي را فراهم ساخت، او نيز طبق آن نيت عمل مي كند و نيات پليد وي و اعمال ناشي از آنها شخصيت او را فاسد و صفات او را تباه مي سازد، و در نهايت، ذات آن شخص، بر اثر نيات فاسد و اعمال ناروا شقاوتمند و شيطاني خواهد گشت.

مادامي كه اين دو دسته، در دنيا بسر مي برند، نيات آنان منشاء اعمال ديگر آنها خواهد شد، و پس از مرگ در عالم آخرت، همان نيات ظهور خواهد يافت و شخصيت آنان بر طبق آن نيات محشور خواهد شد، اين همان چيزي است كه به روشني از حديث «يوم يحشر الناس علي نياتهم» استفاده مي شود. اين روايت از رسول خدا (ص) و از طرق خاصه و عامه نقل شده است. نظير همين روايت در كتاب وسائل الشيعه، ابواب مقدمة العبادات، از امام صادق (ع) به اين



[ صفحه 95]



صورت نقل شده است:

ان الله يحشر الناس علي نياتهم يوم القيامة.

در اين حديث و امثال آن، منظور از نيت، همان ذات و شخصيت ساخته شده توسط نيات آدمي است.

روايتي از رسول خدا (ص) نقل شده كه بسيار مشهور است و برخي از علما، ادعاي تواتر لفظي [1] بر آن نموده اند. (البته پس از دقت معلوم مي شود كه تواتر در تمام طبقات نبوده بلكه در بعضي از طبقه ها چنين حالتي موجود است.)

در كتاب «المحاسن» ذكر شده كه حضرت پيامبر اكرم (ص) اين سخن را در مورد مجاهدين في سبيل الله بيان فرمودند لكن اختصاصي به مجاهدين ندارد؛ بلكه عموميت دارد. حديث مذكور به اين عبارت است:

قال رسول الله (ص): انما الاعمال بالنيات و لكل امري ء مانوي. [2] .

ترجمه: رسول اكرم (ص) فرمود: [ارزش و اهميت] اعمال به واسطه نيات است و براي هر كس همان است كه نيت كرده است.



[ صفحه 96]



منظور آن است كه جزا و پاداش اعمال، بر اساس درجات خلوص نيت، ارزيابي و تعيين مي گردد. حتي اگر نيت باشد ولي عمل به دنبال آن تحقق نيافته باشد، باز هم پاداش به نيت تعلق مي گيرد، لكن نيت همراه با عمل ارزشش بيشتر و جزاء و پاداش آن زيادتر خواهد بود [3] (با توجه به بحثهاي گذشته، اين بحث تكميل مي گردد.)

چنانكه ذكر شد اين روايت، در مورد مجاهدين في سبيل الله و نيت آنان بيان شده است. زيرا در زمان حضرت رسول اكرم (ص) هر كس براي منظور و مقصودي به جنگ مي رفت. علاوه بر كساني كه به خاطر خدا و اعتلاي دين حق رهسپار ميدان جنگ مي شدند، عده اي نيز براي دستيابي به اموال، پوشاك، چارپا، سلاح، كنيز و غنايم جنگي ديگر در ميدان نبرد حاضر مي شدند. با عنايت به اين شرايط، پيامبر اكرم (ص) سخن مذكور را بيان فرمودند و در ادامه ي آن



[ صفحه 97]



چنين افزودند:

هر كس براي خدا جنگ كند، اجرش با خدا است و هر كس نيت عقال و دنيا را نمايد، به همان نيتش پاداش داده مي شود.

منظور اين است كه كساني كه با نيت دنيوي مبادرت به انجام عملي - هر چند جهاد - كنند، در آخرت، بهره و نصيبي ندارند، زيرا نيت اخروي نكرده اند تا بر طبق آن پاداش داده شوند. نتيجه آن كه اين حديث نيز مؤيد آن است كه معيار و شاخص اصلي عمل، نيت است.