از آن جا كه نيت، باعث وقوع عمل است و عمل با نيت، شخصيت انسان را مي سازد، و به روح وي شخصيت الهي يا شيطاني مي دهد، پس سنجش نيت، در واقع سنجش ذات و ذاتيات انسان است. به سخن ديگر، سنجش اثر به سنجش مؤثر است. يعني شناخت ذاتيات مردم به شناخت نيات آنان انجام مي گيرد.

با توجه به توضيحات فوق، آيه ي «ليبلوكم أيكم احسن عملا» به معناي آن است كه: ذاتيات شما را كه نيت، از آن سرچشمه مي گيرد، مورد آزمايش قرار مي دهد و از اين جا سر آن كه حضرت صادق (ع) بعد از ذكر اين فراز از آيه شريفه به آن قسمت آيه ي شاكله و نيت شاهد آوردند معلوم مي گردد.

و روايت شريفه ي معروف و منقول از رسول خدا (ص) كه



[ صفحه 90]



مي فرمايد: «يوم يحشر الناس علي نياتهم [1] »، نيز اشاره به همين مطلب دارد. زيرا حشر در قيامت، يك حشر ظاهري و قشري نيست، بلكه تمام حقايق دروني و ذاتي انسانها در قيامت، آشكار مي شود. يعني حشر در قيامت، حشر بر ذاتيات انسانها است و نيتهاي انسان است كه حاكي از ذاتيات او است. و بر اين اساس نيات، معيار حشر انسانها مي باشد. و منظور از حشر هم سنجيده شدن انسانها و محاكمه و محاسبه آنان است.

خداوند در قرآن كريم مي فرمايد:

لها ما كسبت و عليها ما اكتسبت. [2] .

ترجمه: براي هر نفسي است آنچه از خير و شر كسب كرده است.

همچنين در جاي ديگر مي فرمايد:

يوم تجد كل نفس ما عملت من خير محضرا و ما عملت من سوء. [3] .

ترجمه: روزي كه هر نفسي آنچه را از خير و شر عمل كرده، نزد خود حاضر مي يابد.

در آيه ي قبل، خداوند مي فرمايد: اكتسابات هر فرد، شخصيت او را مي سازد و در قيامت همان شخصيت ظاهر مي گردد. و در آيه ي اخير به حضور اعمال انسان در قيامت، اشاره دارد. اينها مجموعا مكمل يكديگرند. اكتسابات، جزو صفات ذاتي انسان است كه از رهگذر اعمال بدست آمده است و همين صفات در عالم حشر و نشر، ظهور



[ صفحه 91]



پيدا مي كند.

كل نفس بما كسبت رهينه. [4] .

ترجمه: هر انساني در گرو اعمال و اكتسابات خويش است.

اين يك اصل كلي در قرآن كريم است كه اكتسابات انسان در اين جهان، كه امور ريشه داري در وجود وي محسوب مي شود، تعيين كننده ي سرنوشت اخروي انسان است و نيات هم عامل عمده ي تكوين ذاتيات و اكتسابات انسان است. بنابراين نيات هر فرد، موجبات خلود وي را در بهشت يا جهنم فراهم مي سازد.

تذكر اين نكته لازم است كه اگر چه عمل فاقد نيت، تصور ندارد و هر عملي به نحوي مسبوق به نيت مي باشد، لكن در بعضي افعال مانند نماز و روزه، نيت، ظهور و نمود بيشتري دارد، و در بعضي ديگر از افعال تجلي نيت كمتر است. به همين دليل، فقهاي اسلام در مورد روزه فرموده اند:

«اگر كسي در حال روزه اراده ي اكل كند، يعني بدون اين كه چيزي بخورد، فقط قصد خوردن كند، روزه اش باطل است و كفاره هم دارد بلكه در بعضي از موارد، كفاره ي جمع [5] بر وي واجب مي شود.»

دليل اين مطلب، آن است كه در اين گونه اعمال عبادي، نيت جنبه ي قويتري از خود فعل دارد. در عبادات ديگر و حتي در معاملات،



[ صفحه 92]



نيت وجود دارد لكن ظهور و جلوه ي آن به اين اندازه نيست. انجام عباداتي نظير خمس و زكات و انفاقات مستحب مانند صدقه، همه مستلزم نيت خالص مي باشند لكن در اين گونه عبادات، اصل فعل اهميت و ظهور بيشتري دارد.

حديث شريف «نية المؤمن خير من عمله» حاكي از آن است كه ذات مؤمن از عمل وي افضل است. زيرا اعمال وي كه خارج از ذات او مي باشند، منشاء از ذات مي گيرند و نمود و جلوه اي از آن هستند. به سخن ديگر، عمل، از آثار نيت محسوب مي شود.

كافر، نيز ذاتش، كه سرچشمه ي اعمال وي است، از عمل او پست تر است. چون همين ذات و نيت او است كه عمل وي را مي سازد و چه بسا برخي از اعمال او در خارج، مفيد به جامعه و مردم باشد؛ لكن اين فايده، اثري مفيد و ممتد بر ذات او ندارد.

روشن گرديد كه در آيه ي كريمه ي «ليبلوكم ايكم احسن عملا» برگشت عمل به ذات است و در قيامت، ذاتيات انسانها با يكديگر سنجيده مي شوند؛ البته ذاتيات اكتسابي، نه ذاتيات فطري. زيرا ذاتيات فطري انسانها همه يكسان و جمله ي آدميان ذاتا خداپرست و مؤمن خلق شده اند.