اساس و پايه ي عمل صحيح، نيت صادق است، و آن اساسي ترين ستون عمل مي باشد، و حتي از خود عمل نيز بالاتر است، و حديث «نية المؤمن خير من عمله» ناظر به همين مطلب است.



[ صفحه 69]



چون بحث درباره ي نيت، نسبت به ديگر مباحث مذكور در حديث، همچون «خشيت»، «إصابه» و «حسنه» و غير آن تقدم ريشه اي دارد، لذا ابتدا با استفاده از آيات و روايات به بررسي اجمالي و فشرده ي آن مي پردازيم. البته بعضي از مباحث نيت - كه نسبت به بحث فعلي ما در ارتباط با اخلاص، ضرورت بيشتري دارد - ذكر مي گردد.

عمل انسان مانند كار يك ماشين نيست كه تنها جنبه ي مكانيكي و فيزيكي صرف داشته باشد، بلكه عمل انسان از مبادي بسيار دقيق و ظريف تحقق و تشكل يافته است.

هر عمل داراي چند نوع مبادي است: 1 - مبادي علمي 2 - مبادي ارادي. يعني قبل از آنكه عمل در خارج محقق شود، لازم است چند مرحله ي مقدماتي انجام شده باشد. (چون نيت از ماده نوي مشتق است، لذا همانند هسته چيزي پنهان و غير مرئي، ولي در عين حال مبدأ و منشاء بالقوه و زمينه ي مراحل بعدي مي باشد.)

نخست بايد مبادي علمي آن عمل در ذهن و باطن انسان تحقق يابد، و پس از آن، انسان اراده كند آن فعل را انجام دهد. هماهنگ با اراده، انگيزه نيز براي فعل و عمل لازم است، كه از آن به «نيت» تعبير مي شود. و در اعمال انسان نقش مهمي دارد، و در فقه بر اساس آن صحت و بطلان و فساد افعال در عبادت و غيره پايه ريزي شده است.

چون اراده، در صحت و فساد عمل با انگيزه سنجيده مي شود، بلكه مي توان گفت به كيفيت و حالت و چگونگي تحقق اراده مربوط است، لذا صحت و فساد عمل بستگي به نيت دارد. زيرا نيت با



[ صفحه 70]



كيفيت اراده و چگونگي آن مربوط مي شود، و بلكه حدود و مرز انگيزه هاي اعمال را نشان مي دهد، و بر اين اساس روح عمل نيت است.

همان گونه كه روح انسان مبداء حيات و منشاء همه ي آثار انساني است، نيت نيز نسبت به عمل چنين حالتي دارد. حتي شخصيت انسان نيز توسط نيتهاي او ساخته مي شود. روح انسان كه منشاء همه ي رفتارها و امور آدمي است، در ابتدا تعين ندارد. مثل آن مانند آب است كه قبل از آنكه در ظروف ريخته شود، شكل و حالت خاصي ندارد، و مي توان آن را به هر شكل دلخواه درآورد. (البته در اين مثال شكل ظرف اولي آب منظور نيست، يا مثل قطعه مومي كه قابليت اشكال گوناگون را دارد، البته در اين مثل هم شكل اولي آن قطعه مورد توجه نيست.)

شخصيت يافتن روح به واسطه ي نيات است. روح آدمي به واسطه ي اعمال (يعني عملي كه قرين با نيت است) شخصيت پيدا مي كند و از آن روح شخصيت يافته به «نفس» تعبير مي شود.

اعمال خير، نفس را ملكوتي و اعمال شر، نفس را شيطاني مي سازند. قرآن كريم در اين باره مي فرمايد:

يوم تجد كل نفس ما عملت من خير محضرا و ما عملت من سوء. [1] .

ترجمه: روزي كه هر نفسي آن چه را عمل كرده از نيك و بد حاضر مي يابد.

يعني در روز قيامت، هر نفسي آثار اعمال نيك و بد خود را به



[ صفحه 71]



صورت نفس مطمئنه يا لوامه و يا اماره و... درمي يابد.

بنابراين، از آنجا كه نيت، سازنده ي عمل است، و عمل شكل دهنده ي نفس آدمي است، در واقع، نيت در ساختن شخصيت انسان و تعين بخشيدن به روح او نقش اول را دارا است، و اثر آن از خود عمل مهمتر است. و بالاتر آن كه همين نيت است كه نفس را شايستگي خلود در بهشت و يا زمينه ي خلود در جهنم مي بخشد. خلود در بهشت (يا جهنم) ثمره و ظهور نيت انسان است. زيرا جنت و دوزخ، نتيجه ي عمل انسان، و عمل هم، جلوه ي عيني نيت است. بنابراين، نيت زمينه ي رسيدن به جنت و درك نعمتهاي جاوداني و زندگي هميشگي در آن، يا رفتن به دوزخ و ابتلا به عذاب دائمي مي شود.

امام صادق (ع) در روايتي ديگر از اصول كافي، كتاب ايمان و كفر، باب نيت، حديث پنجم در اين زمينه فرموده است:

انما خلد اهل النار في النار لان نياتهم كانت في الدنيا ان لو خلدوا فيها ان يعصوا الله ابدا و انما خلد اهل الجنة في الجنة لان نياتهم كانت في الدنيا ان لو بقوا فيها ان يطيعوا الله ابدا فبالنيات خلد هؤلاء و هؤلاء ثم تلي قوله تعالي «قل كل يعمل علي شاكلته» قال علي نيته.

ترجمه: به راستي اهل دوزخ در آتش جاودان گشتند زيرا در دنيا نيتشان اين بود كه چنانچه در آن سرا جاودان بمانند، همواره راه معصيت بپويند؛ و اهل بهشت نيز در باغ فردوس جاودانه شدند، زيرا در دنيا نيتشان اين بود كه هر گاه تا ابد در آن بمانند، همواره اطاعت پروردگار نمايند. پس اينان و آنان به دليل نيتهايشان جاودانه شدند. سپس امام صادق (ع) اين آيه كريمه را تلاوت فرمود: «بگو هر كس بر پايه شاكله خود عمل مي كند.» و در معناي شاكله فرمود: بر طبق نيتش.



[ صفحه 72]



بنابراين، اساس پيكره ي عمل را نيت تشكيل مي دهد، و اگر نيت صحيح باشد هر چند عمل از نظر مقدار و امور ظاهري قابل توجه نباشد، به دليل صحت نيت، نزد پروردگار مقبول خواهد بود. حضرت صادق (ع) در پاسخ پرسشگري كه پرسيد:نماز در كنيسه (معبد يهوديان) و بيع (معبد نصرانيها) چگونه است؟ فرمودند: ايرادي ندارد، زيرا هر كس بر طبق نيت خويش عمل مي كند و مكان و امثال آن دخالتي در آن ندارد.

اصل روايت در كتاب شريف «من لا يحضره الفقيه» به اين شرح است:

قال صالح بن حكم: سئل الصادق (ع) عن الصلوة في البيع والكنائس، فقال (ع): صل فيها. قلت: اصلي فيها و ان كان يصلون فيها؟ قال (ع): نعم، اما تقرؤ القرآن، قل كل يعمل علي شاكلته فربكم اعلم بمن هو اهدي سبيلا، صل علي القبله ودعهم. [2] .

ترجمه: صالح بن حكم گفت: از حضرت صادق (ع) سئوال شد نماز در معابد يهود و نصاري، چگونه است؟ حضرت فرمودند: نماز بخوان، اشكالي ندارد. راوي گويد: سئوال كردم، در آنجا نماز بخوانم، هر چند آنان در آنجا به شيوه ي خود دعا و نماز مي خوانند؟

حضرت فرمودند: بله، مگر قرآن نخوانده اي كه مي فرمايد: «بگو هر كس بر طبق شاكله و نيت خود عمل مي كند، و پروردگارتان آگاهتر است به كسي كه هدايت يافته تر است.» بر قبله نماز بخوان و آنان را رها كن.

خلاصه ي كلام آن كه نيت، اساس و اصل عمل بوده و صحت عمل بستگي به نيت صادق دارد. بر اساس روايت ديگري كه در



[ صفحه 73]



تفسير همين آيه ي شريفه از حضرت امام رضا (ع) نقل شده، استفاده مي شود كه نيت انجام عمل خير سبب مي شود آن عمل در نامه ي انسان ضبط شود و در قيامت پاداش آن عمل به وي اعطاء مي شود.

حديثي در كتاب وسايل الشيعه، باب مذكور از حضرت علي (ع) بدين شرح آمده است:

عن ابي الحسن (ع) قال رسول الله (ص): لا قول الا بعمل و لا قول و لا عمل الا بنية.

ترجمه: اميرالمؤمنين علي (ع) فرمود: رسول خدا (ص) فرمودند: هيچ گفتاري [ارزشمند] نيست مگر به كردار و هيچ گفتار و كرداري نيست مگر به نيت.

در اين كلام، نيز حضرت معيار صحت قول و عمل و فساد آن را، نيت قرار داده اند.

حديث نهم از باب مذكور در مأخذ پيشين نيز مؤيد همين مطلب است. معصوم (ع) مي فرمايد:

لا حسب الا بالتواضع و لا كرم الا بالتقوي و لا عمل الا بالنيه.

ترجمه: هيچ حسب و نسبي نيست مگر به تواضع و هيچ كرم و بزرگواري نيست مگر به تقوا و هيچ عملي نيست مگر به واسطه ي نيت.

كوتاه سخن آن كه ركن اصلي عمل، نيت است و همان است كه سبب سازندگي ذات انسان مي شود، چون منشاء و سبب وقوع عمل است. عمل با نيت، ذات آدمي را شخصيت مي دهد، سپس همين ذات ساخته شده توسط عمل، مورد امتحان و آزمايش الهي قرار مي گيرد.

بنابراين، نيت نقشي سازنده در تمامي مراحل زندگي انسان



[ صفحه 74]



دارد و حتي ادامه ي حيات انسان، وابسته به آن است، و هم آن است كه عامل اعمال خير يا شر بعدي و حتي سبب خلوص نيت در اعمال بعدي مي شود.

و هر عملي نسبت به نيت مربوط به آن رابطه تعاقبي دارد و نسبت به اعمال بعدي رابطه تكاملي، و بر اين اساس نيات و اعمال نسبت به يكديگر رابطه متعاقب و متكامل دارند.