بدان كه از براي اخلاص تعريفهايي كرده اند، كه ما بعضي از آنها را كه پيش اصحاب سلوك و عرفان متداول مي باشد - اشاره مي كنيم به طريق اجمال:

جناب عارف سالك خواجه عبدالله انصاري (قدس سره) مي فرمايد: «الاخلاص تصفية العمل من كل شوب.» اخلاص، صاف نمودن عمل است از هر خلطي. و اين اعم است از اين كه: شوب به رضاي خود داشته باشد، يا شوب به رضاي مخلوقات ديگري.

و از شيخ اجل بهايي منقول است كه: «اصحاب قلوب، از براي آن، تعريفاتي كرده اند: «قيل: تنزيه العمل عن ان يكون لغير الله فيه نصيب.»

گفته شده است كه آن، پاكيزه نمودن عمل است از اين كه از براي غير خدا در آن نصيبي باشد. و اين نيز، قريب به تعريف سابق است.

«و قيل: ان لا يريد عامله عليه عوضا في الدارين.» و گفته شده كه آن، اين است كه اراده نكند عامل آن، عوضي براي آن در



[ صفحه 43]



دو دنيا.

از صاحب «غرايب البيان» نقل شده است كه: «مخلصان آنها هستند كه عبادت خدا كنند به طوري كه نبينند خود را در عبوديت او، و نه عالم و اهل آن را، و تجاوز نكنند از حد عبوديت، در مشاهده ي ربوبيت.»

پس وقتي كه ساقط شد از بنده حظوظ او - از فرش تا عرش - راه دين را سلوك كرده، و آن طريق بندگي و عبوديتي است كه خالص باشد از ديدن حوادث، به واسطه شهود روح جمال پروردگار او.

اين است ديني كه حق تعالي اختيار فرموده است براي خودش و از غير حق تخليص فرموده آن را، و فرموده: «الا لله الدين الخالص.»

و دين خالص، يافتن نور قدم است پس از متلاشي شدن حدوث، در بيابان نور عظمت و وحدانيت؛ گويي خداي تعالي دعوت فرموده بندگان خود را، بر سبيل تنبيه و اشاره به سوي تخليص نمودن سر خود را از اغيار در اقبال آنها به سوي او.

و از شيخ محقق محيي الدين عربي نقل است كه گفته است: «الا لله الدين الخالص عن شوب الغيرية و الأنانية، لانك لفنائك فيه بالكليه، فلا ذات لك، و لا صفة، و لا فعل، و لا دين، والا لما خلص الدين بالحقيقه، فلا يكون لله.»

تا رسوم عبوديت، و غيريت، و انانيت، باقي است؛ و عابد و معبود و عبادت، و اخلاص، و دين، در كار است؛ شوب به غيريت، و انانيت است. و اين شرك است پيش ارباب معارف.



[ صفحه 44]



عبادت اهل خلوص، نقشه ي تجليات محبوب است؛ و در قلب آنها جز ذات حق واحد راه ندارد، و با آن كه «افق امكان به وجوب متصل»، و «تدلّي ذاتي»، و «دنوّ مطلق حقيقي»، براي آنها پيدا شده، و رسوم غيريت، به كلي مرتفع شده، با اين وصف به تمام وظايف عبوديت، اقدام و قيام مي نمايند. و عبوديت آنها عبوديت بالرّؤيه و بالتفكر، نيست، بلكه عبوديت بالتّجلي است. چنانچه اشاره به اين معني دارد، نماز شب معراج رسول الله (صلي الله عليه و آله).