بدان كه در اين حديث شريف صواب و نيكويي عمل را مبتني بر دو اصل شريف قرار داده است، و ميزان در كمال و تماميت آن را اين دو اصل قرار داده: يكي «خوف» و «خشيت» از حق تعالي، و ديگري «نيت صادقه» و «اراده ي خالصه». و بر ذمه ي ماست كه ارتباط اين دو اصل بزرگ را بر كمال عمل و صواب و درستي آن بيان كنيم.

پس گوييم كه خوف از حق تعالي موجب تقواي نفوس و پرهيزگاري آنهاست، و آن باعث شود كه قبول آثار اعمال را بيشتر نمايد.

و تفصيل اين اجمال آن است كه ما پيش از اين در شرح بعضي از احاديث سالفه ذكر كرديم، كه هر يك از اعمال حسنه يا سيئه را در نفس تأثيري است.

پس اگر آن عمل از سنخ عبادات و مناسك باشد، تأثيرش آن است كه قواي طبيعيه را خاضع قواي عقليه كند، و جنبه ي ملكوت نفس را بر ملك قاهر نمايد، و طبيعت را منقاد روحانيت نمايد تا برسد به آن مقام كه جذبات روحيه دست دهد و به مقصود اصلي رسد. و هر عملي كه اين تأثير را بيشتر كند واين خدمت را بيشتر انجام دهد، آن عمل مصاب تر و مقصود اصلي بر آن بهتر مترتب



[ صفحه 36]



است؛ و هر چيزي كه دخيل در اين تأثير باشد متكفل اصابه ي عمل است.

و غالبا افضليت اعمال را، ميزان همين است. و توان حديث معروف «افضل الأعمال أحمزها» [1] را نيز به همين نكته منطبق نمود.

پس از معلوم شدن اين مقدمه بايد دانست كه تقوي، نفوس را صاف و پاك كند از كدورات و آلايش. و البته اگر صفحه ي نفوس از حجب معاصي و كدورات آنها صاف باشد، اعمال حسنه در آن مؤثرتر و اصابه ي به غرض بهتر نمايد.

و سر بزرگ عبادات، كه ارتياض طبيعت، و قهر ملكوت بر ملك، و نفوذ اراده ي فاعله ي نفس است، بهتر انجام گيرد.

پس خشيت از حق را كه مؤثر تام در تقواي نفوس است، يكي از عوامل بزرگ اصلاح نفوس، و دخيل در اصابه ي اعمال و حسن و كمال آنها بايد شمرد. زيرا كه تقوي علاوه بر آن كه خود يكي از مصلحات نفس است، مؤثر در تأثير اعمال قلبيه و قالبيه ي انسان و موجب قبول آنها نيز هست؛ چنانچه خداي تعالي مي فرمايد:

انما يتقبل الله من المتقين. [2] .

ترجمه: خداوند از پرهيزگاران قبول مي كند و بس.