بسم الله الرحمن الرحيم و به نستعين

كتاب اربعين حديث، در زمره ي آثار خطي حضرت علامه ي كبير، فقيه اكبر، استاد اعظم و رهبر عظيم الشأن انقلاب اسلامي، امام خميني - مد ظله العالي - است كه تاكنون - همانند ساير آثار - در خفاء مورد توجه بوده، و از جمله ي كتاب هايي است كه در باب حديث نگاشته شده و مشتمل بر جنبه هاي گوناگون معارف اسلامي است و در موضوع خود همانند ندارد. اين كتاب، داراي مطالبي در حد يك دايرة المعارف جامع حديثي است. و مجموعه اي از معارف در باب خداشناسي و توحيد، پيامبرشناسي، راه شناسي، امام شناسي، معادشناسي، انسان شناسي، احكام و مانند اينها است، ولي مطالب اين كتاب بيشتر جنبه ي عرفاني دارد، و در عين حال، سراسر كتاب آكنده از نكات برجسته فقهي، اخلاقي، فلسفي و ديگر علوم اسلامي است.

چنانكه از ظاهر بعضي از مطالب كتاب برمي آيد، تاريخ نگارش آن

[ صفحه 16]

حدود پنجاه سال قبل يعني دهه ي پنجاه قرن چهاردهم هجري قمري بوده است.

بايد به جنبه هاي علمي قوي و ارزنده ي اين كتاب عنايت داشت، به ويژه در زمينه علم حديث - كه از منابع علم فقه هم مي باشد - گرچه به عنوان احاديث اخلاقي مشهور شده ولي اخلاق هم بخشي از فقه است - همان گونه كه در درس هاي خارج فقه، تحت عنوان مسأله اول از كتاب عروةالوثقي و تحرير الوسيله از باب تقليد و اجتهاد، در ضمن تقسيم مسائل فقه بيان داشته ايم، مراجعه شود - اين سخن كه احاديث ذكر شده، اخلاقي است، و ارزش فقهي چنداني ندارد، كلام صحيحي نيست، و بايد پرهيز شود.

با توجه به اين موضوع، و نقش سازنده ي مطالب آن بر روي نفوس مستعده، اين كتاب محور تدريس قرار گرفت، و مطالبي به عنوان شرح و تفسير متن بيان شد كه توسط بعضي از دوستان شركت كننده در آن درس ها يادداشت و تنظيم گرديد و به صورت تقرير مباحث بر بخش هايي از متن تحقق يافت. ابتدا به دليل آن كه احساس مي شد، لازم است اين مطالب جامع تر و كامل تر شود، بنابر نشر آن نداشتيم، لكن نظر به تقاضاي بعضي از دوستان مبني بر نشر آنها و نيز نقش زمينه سازي اين مطالب براي درك و فهم ساير آثار رهبر بزرگوار انقلاب، و در نتيجه تعالي و علو نفوس، متقاعد شديم كه فعلا مجموعه كنوني را چاپ و منتشر سازيم تا انشاء الله تعالي در آينده به تكميل و تتميم آن بپردازيم.

در اين مقدمه، نظر محققان گرانقدر و خوانندگان عزيز را به نكاتي جلب مي كنيم:

1 - آثار و رسائلي كه حضرت علامه ي كبير، رهبر بزرگوار انقلاب اسلامي پيش از اين، در دوره ي جواني خود نگاشته اند - كه تعدادي از آنها موجود است و تعداد ديگري از آنها در جريان حمله ي ساواك رژيم ستمشاهي به منزل ايشان، و بعضي حوادث ديگر از بين رفته اند - جملگي از

[ صفحه 17]

ويژگي هايي خاص و شايان توجه برخوردارند، و عمدتاً پيرامون معارف نظري و عملي اسلام تأليف يافته كه براي پويندگان راه تهذيب نفس و سلوك الي الله بس سودمند و هدايتگر است.

2 - علت آن كه فقها و دانشمندان اسلامي در طول تاريخ اسلام سعي بر آن داشتند كه مجموعه اي مشتمل بر چهل حديث به نام «اربعين» تأليف يا تدريس كنند، رموز و مطالبي است كه اغلب ريشه حديثي بلكه قرآني دارد و در مقدمه و ضمن شرح حديث اول از اربعين به آنها پرداخته شده است. علاقمندان مي توانند به آن كتاب مراجعه كنند.

3 - انگيزه انتخاب اين مجموعه به عنوان متن درس

معمولا در رشته هاي مختلف علوم اسلامي، كتاب هايي به عنوان متن درس انتخاب مي شوند كه از نظر محتوا جامعيت داشته، در عين حال، موجز و مختصر و گويا باشد. به عنوان نمونه، اين ويژگي ها در كتاب هاي فقهي نظير شرايع الاسلام، قواعد، عروة الوثقي، و تحريرالوسيله موجود است، لذا در اعصار مختلف به عنوان متن درسي طلاب، محور مطالعه و تحقيق و تدريس قرار گرفته، و مي گيرد.

در باب علم الحديث، در صدد يافتن كتابي با ويژگي هاي ياد شده بوديم. چنانكه اهل تحقيق مي دانند حديث نيز مانند قرآن داراي ابعاد گوناگون و جنبه هاي متعدد است، در ميان احاديث نيز، همانند قرآن، محكم و متشابه، مطلق و مقيد و نظاير آن وجود دارد كما اينكه فرموده اند:

ان في احاديثنا محكماً كمحكم القرآن و...

همچنين، احاديث نيز شامل و حاوي مطالب و مسائل عرفاني، فقهي، حكمي، كلامي، اعتقادي و مباحث انسان شناسي، جامعه شناسي و امثال آن است.

علاوه بر اين همه، احاديث، يكي از منابع عظيم فقه اسلامي شمرده مي شود. بنابراين، براي تدريس علم الحديث، كتابي بايد انتخاب مي شد كه

[ صفحه 18]

حاوي و گوياي تمام يا اكثر جوانب و جهات ياد شده باشد.

پس از فحص و جستجوي فراوان، كتابي در اين خصوص، مناسب تر از كتاب اربعين حضرت امام خميني - مدظله العالي - نيافتيم، لذا آن را محور و مبناي تدريس علم الحديث قرار داديم، كه الحق، در موضوع خود، دايرة المعارف عظيمي است كه پس از مطالعه و درك كامل مطالب آن، اين مدعا ثابت مي شود.

4 - روش بحث در اين كتاب

ناگفته نماند كه بسياري از حقايق قرآني و حديثي را در قالب لفظ نمي توان بيان كرد. مؤلف عظيم الشأن كتاب اربعين حديث نيز به آنچه در خور شرح دادن است، پرداخته اند، و به اين معنا قبل از فصل بندي شرح اين حديث، تصريح فرموده اند. و البته آنچه را در مقام لفظ مي توان تبيين نمود، بيان فرموده اند؛ وگرنه حقايقي است كه نه با زبان مي توان آنها را تبيين نمود و نه به تحرير مي توان شرح كرد، بلكه نياز به رشد انساني و بلوغ فكري و روحي دارد. براي درك آن حقايق، انسان بايد مراحل سلوك را طي كند و به مرحله اي از رشد و تعالي نايل شود، تا بتواند حقايقي را دريابد كه در قالب لفظ نمي گنجد. در اين بخش از كتاب شريف، يعني شرح حديث بيستم، نيز مطالب عميق و مفاهيم بلندي است كه از باب نمونه مي توان به موارد زير اشاره كرد. پس از بيان اجمالي معاني لغات حديث، و جمله بندي، و ارتباط بين كلمات، اين عناوين مورد توجه است:

(1) معناي موت و مرگ

(2) موت و مرگ، امري وجودي است.

(3) تعريف حيات دنيوي

(4) شناختي از حيات برزخي

(5) تعريفي براي حيات ملكوتي

(6) معناي اختبار و امتحان در عالم هستي.

[ صفحه 19]

(7) جايگاه امتحان در نظام حيات انساني

(8) منظور از امتحان الهي.

(9) نفوس انساني در ابتداي فطرت، استعداد محض هستند.

(10) نفس انساني در بدو فطرت زمينه ي فعليت ها است.

(11) نفوس با حركات جوهري و اختياري فعليت مي يابند.

(12) امتيازات نفوس با تبديل استعدادها به فعليت ها حاصل مي شود.

(13) امتياز اشخاص سعيد و شقي از راه زندگاني دنيوي محقق مي گردد.

(14) سرّ غايت و هدف خلقت حيات، امتياز و امتحان انسان ها است.

(15) يكي از اسرار امتحان انسان ها، حصول امتياز بين آنها است.

(16) سعادت و شقاوت، با حركات جوهري و اختياري تشخص مي يابد.

(17) موت، ميزان تعين انساني در مقام انتقال به عالم ديگر است.

(18) معيار و ميزان امتيازات صور ملكوتي انسان است.

(19) چون امتحان براي امتياز است، پس در امتحان جهل نيست.

(20) خشيت و صدق صورت هاي باطني انسان هستند.

(21) قلب و باطن انسان متأثر از اعمال است.

(22) امتحان اعمال، امتحان ذاتيات است.

(23) خلقت موت و حيات موجب امتيازات اعمال نيك و بد است.

(24) خوف از خدا موجب تقواي نفوس و قبول آثار است.

(25) هر عملي از نيك و بد بر نفس تأثيري دارد.

(26) مفهوم رضاي الهي.

(27) منظور از خلوص

(28) معناي خوف و خشيت.

[ صفحه 20]

(29) معناي شرك و شك

و...

اين مباحث، براي كساني راه گشايي و سازندگي بيشتر دارد كه سالك طريق حق و پوينده صراط سير و سلوك باشند. اين گونه مطالب، زمينه ساز علو و تعالي نفس انساني است.

در اين خصوص، خاطره اي از حضرت امام - روحي له الفداء - دارم كه از جهاتي شايان ذكر است.

در مسافرتي كه قبل از انقلاب به قصد ديدار معظم له به خارج كشور داشتم، پس از درك محضر شريف ايشان، راجع به بعضي از رسايل خطي معظم له و نشر آنها سخن به ميان آمد. ايشان فرمودند: «اين مطالب را من براي كساني نوشته ام كه در راه هستند.»

در پاسخ عرض كردم: «ممكن است بعضي از جوانب آن آثار مورد استفاده ي بسياري قرار گيرد. گرچه بسياري از آن مطالب براي عده اي نامفهوم باشد.» ايشان فرمودند: «آن مطلب ديگري است.»

در اين جا به ياد گفته اي از مرحوم استاد آية الله حاج شيخ محمد فكور يزدي - قدس سره - افتادم كه مي فرمود (عين سخن ايشان است): «آقاي خميني، از ابتدا حوايشي بر كتاب مصباح الأنس و مانند آن داشتند كه فهم بسياري از آن مطالب بر محققين عصر ما مشكل و يا نامفهوم است.»

حقاً هم همين طور است. بعضي از مطالب معظم له پيرامون معارف قرآني و حديثي، با بلوغ و رشد بالاي انساني ملازم است، و برخي از آن حقايق ممكن است در اين دنيا براي بسياري ظهور و بروز نكند، بلكه در عالم برزخ، تا حدودي بر ايشان روشن شود، زيرا اين حقايق، از معدن نور و كلمات ائمه ي اطهار - عليهم السلام - سرچشمه گرفته و بر زبان ولي اي از اولياي خدا جاري شده است.

كلام را همين جا كوتاه كنم كه زبان بسته و قلم شكسته باد!

[ صفحه 21]

5 - نكاتي پيرامون مجموعه ملحق به متن حديث بيستم

مجموعه اي را كه در پيش رو داريد، شرحي پيرامون حديث بيستم اربعين است كه به خصوص راجع به پيوند و رابطه بين نيت و اخلاص سخن مي گويد.

در حديث ياد شده و شرح آن، مفاهيم و معارف فراواني وجود دارد كه شايسته بسط و شرح است، لكن در اين مجموعه، تكيه ي اصلي بر وجهه ي حديثي آن بوده است. زيرا همان گونه كه پيشتر ذكر شد، اين كتاب به عنوان محور درس علم الحديث در جنب مباحث تدريس خارج فقه و اصول مورد مباحثه قرار گرفته بود. منظور اصلي از طرح اين مباحث، توجه دادن طلاب عزيز و فضلاي محقق به منبع عظيم حديث - كه يكي از منابع اصلي فقه به شمار مي آيد - بوده است. بر اين اساس، به بركت حديث ياد شده، مباحثي پيرامون علوم درايةالحديث، و رجال مطرح گرديد. (البته در قسمت «دراية»، كتاب درايه ي شهيد ثاني كه كتاب جامعي است، در جنب تدريس دروس مذكور، محور درس قرار گرفت.)

اساسا چون حديث مبين قرآن است و جزئيات و خصوصيات قرآن با احاديث روشن تر مي شود، لذا آشنايي با حديث، آشنايي با قرآن است. و از همين رو شناخت ابعاد مسائل فقهي قرآن مستلزم آگاهي يافتن از فحواي احاديثي است كه در ارتباط با آيات فقهي قرآن وارد شده است.

و محور و مدار اصلي مباحث اين مجموعه، بيان كيفيت و نحوه ي ارتباط بين نيت و اخلاص در اعمال انسان است، بدين معنا كه عناوين: نيت، اخلاص، خشيت، خوف و رجا و مانند اينها در جهت كمال نفس است. و عناويني كه در طرف مخالف آن عناوين ذكر شده مانند: ريا، عجب، شرك و شك و... در سوي نقص و پستي نفس است. البته هر كدام، محور مطالبي است كه بايد در بخش خاص به خود مطرح گردد.

ولي مطالب اين مجموعه در شعاع آن متن و به بركت آن، در باب پيوند

[ صفحه 22]

و رابطه ي بين نيت و اخلاص است.

بدين سان اشاره مي شود كه بين عمل خارجي و جوارحي و نيت آن - البته نيت از مبادي عمل انساني محسوب است - حالت تضاربي وجود دارد، همانند دو عدد كه ضريب يكديگر هستند، هر چه آن دو بيشتر باشد، حاصل ضرب هم بيشتر و بزرگ تر مي شود.

يعني ارزش هر عملي كه نمودي از مبادي باطني است، مساوي است با حاصل ضرب مقدار عمل دربار و نيرويي كه از انگيزه و نيت آن عمل جلوه مي كند:

ارزش عمل: عمل خارجي جوارحي ضربدر نيت

و چون انگيزه و نيت با ايمان هم سنجيده مي شود، مي توان به شكل تصاعدي تضاربي نشان داد:

عمل صالح: نيت ضربدر ايمان

و نيز اين فرمول در ارتباط با خلوص (كه در حقيقت چگونگي و كيفيت نيت است، و به لحاظ آن اخلاص در عمل تعبير مي شود) صورت كامل تري به خود مي گيرد، بدان معنا كه خلوص در نيت ضرب مي شود:

عمل صالح: نيت ضربدر (ايمان ضربدر خلوص)

و در اين راستا درمي يابيم كه اگر ارزش عمل توأم و قرين با نيت و خلوص بسيار محاسبه شود، به سوي بي نهايت ارزش تجلي مي يابد، و بلكه درجات و مراتب اخلاص و ايمان به سوي توان و قوه بي نهايت در اشتداد است:

عمل ضربدر ايمان ضربدر بي نهايت (ايمان ضربدر خلوص) مساوي ارزش بي نهايت

دايره ي ايمان و نيت گسترده تر و وسيع تر از حوزه ي عمل است. و اگر ضريب ضد ارزش در عمل باشد - همانند شرك، ريا و.... - مثل ضريب صفر مي شود، و بلكه به سوي بي نهايت ضد ارزش، عمل انحطاط و حضيض پيدا مي كند. در اين گونه مطالب از آيه ي شريفه ذيل و مشابه آن مي توان استفاده

[ صفحه 23]

نمود:

و من عمل صالحا من ذكر او انثي و هو مؤمن فاولئك يدخلون الجنة يرزقون فيها بغير حساب. [1] .

و هر كس از مرد و زن عمل صالحي را انجام دهد، در صورتي كه مؤمن به شرط ايمان باشند، در بهشت (دار جاويدان و پاداش اعمال) داخل مي شوند، و آنان از رزق (نتيجه ي اعمالشان) به طور بي شمار و بي حساب (فراوان و بي نهايت...) برخوردارند.

و نيز اگر اين آيه ي شريفه را با آيه ي ديگري كه در سوره ي نحل، آيه ي 97 مي باشد مقايسه كنيم، نتايج ديگري استفاده مي شود:

من عمل صالحا من ذكر او انثي و هو مؤمن فلنحيينه حيوة طيبه و لنجزينهم اجرهم بأحسن ما كانوا يعملون.

هر كس از مرد و زن عمل صالحي را در حالي كه مؤمن باشد به شرط ايمان، انجام دهد، ما او را، حيات و زندگاني پاك و خوش و با سعادت داده، او را زنده مي گردانيم (حيات ابدي) و اجر و مزدشان را بهتر از آنچه عمل كرده اند، عطا مي كنيم.

احياي حيات طيب و پاك و جاويد ممكن است بر اساس هر نفس مطمئنه، عالم مخصوصي را خداوند متعال جعل مي فرمايد، زيرا هر نفس مؤمني كه با اعمال حسنه توأم با ايمان و اخلاص به سوي بي نهايت اجر و پاداش اوج گرفته است، عالم مخصوص به خود را مي طلبد، و خداوند سبحان براي وي مجعول مي فرمايد، كه خداي رب العالمين است.

نمونه ي عملي فقهي آن نماز جماعت است كه با ثواب هاي بي شمار - نسبت به جمعيت شركت كننده، شرايط زماني و مكاني و امام جماعت و مانند آنها - بيان شده و نماز جمعه كه شرط آن جماعت است، جلوه اي از عمل صالح است كه آثاري عبادي قرين با آثار اجتماعي و سياسي و داخلي و

[ صفحه 24]

خارجي و مانند آن دارد.

ذكر اين نكته نيز لازم است كه مباحث اين مجموعه، كه به صورت تقرير دروس تدوين شده، به وسيله ي برادر فاضل و مخلص جناب حجةالاسلام آقاي رحيم عباسي - ايده الله تعالي كه از مصرين و پايه گذاران درسهاي درايه و حديث بودند - گردآوري و تنظيم شده، و نيز بعضي از دوستان مخلص هم تغييري در آنها داده اند، و اين گونه تغييرات هم جلايي بر مطالب داده، كه بدين وسيله از زحمات ايشان سپاسگزاري مي شود.

البته آنچه كه براي طبع و نشر انتخاب شده، قسمتي از مجموعه اي است كه تقرير يافته است. در حقيقت مباحثي كه جنبه ي فني و تخصصي داشت و براي عموم خوانندگان چندان سودمند نبود، حذف گرديده است. با توجه به اين نكته، چنانچه در بعضي از موارد، ارتباط بين حديث چندان روشن نيست، به دليل حذف بعضي از حلقات مباحث است.

اميد است ان شاء الله تعالي، اين سلسله مطالب مورد استفاده ي سالكان طريق حق و محققان گرانقدر واقع شود. ضمنا چنانچه اهل تحقيق و نظر در جهت اصلاح و تكميل اين مجموعه، نظريات خود را به نگارنده تذكر دهند، موجب امتنان خواهد بود. زيرا در نظر است به ياري خداوند، اين مجموعه ي اربعين حديث - چنانچه عمر اقتضا كند - به چهل كتاب مستقل، تقسيم شود به طوري كه هر يك مشتمل بر اربعيني باشد.

جا دارد كه در خاتمه به سخن حضرت ختمي مرتبت رسول اكرم (ص) كه - در ماه شعبان - به مناسبت حلول ماه مبارك رمضان در خطبه اي بيان فرمودند، توجه نماييم.

فسئلوالله ربكم بنيات صادقة، و قلوب طاهرة، أن يوفقكم بصيامه و تلاوة كتابه...

خداوند متعال را بخوانيد با نيت هاي صادق و راست و قلب هاي پاك و از او بخواهيد كه شما را به روزه ها و تلاوت قرآن موفق گرداند.

[ صفحه 25]

در پايان ضمن آرزوي سلامتي و طول عمر براي رهبر كبير و بزرگوار انقلاب اسلامي، با حفظ دستاوردهاي انقلاب در سايه ي توجهات حضرت ولي عصر - ارواحنا لتراب مقدمه الفداء - را از خداوند متعال خواهانيم.

و من الله التوفيق و هو المهيمن

حوزه علميه قم - محمد حسن بن ملا احمد احمدي فقيه (يزدي)

شعبان المعظم 1409 مقارن با اسفند 1367

[ صفحه 29]