هنگامي كه پيامبر اكرم (صلي الله عليه و آله و سلم)، با عده اي از مسلمانان به عزم «مكه» به سرزمين «حديبيه» وارد شدند و جريان به گوش قريش رسيد، خالد بن وليد به سرپرستي يك گروه دويست نفري براي جلوگيري از پيش روي مسلمانان به سوي مكه، در كوه هاي نزديك مكه، مستقر شد. هنگام ظهر، «بلال» اذان گفت و پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) با مسلمانان، نماز ظهر را به جماعت ادا كردند. خالد از مشاهده ي اين صحنه در فكر فرو رفت و به نفرات خود گفت: در موقع نماز عصر كه در نظر آن ها بسيار پرارزش است، بايد از فرصت استفاده كرد و با يك حمله ي برق آسا و غافلگيرانه، در حال نماز، كارشان را ساخت. در اين هنگام، آيه ي زير نازل شد و براي پيشگيري از حمله ي دشمن دستور نماز خوف را به مسلمانان داد و اين از موارد اعجاز قرآن است كه پيش از اقدام دشمن، نقشه هاي آنان را نقش بر آب كرد. گفته مي شود خالد بن وليد با مشاهده ي اين صحنه، ايمان آورد و مسلمان شد.

و اذا كنت فيهم فاقمت لهم الصلوة فلتقم طائفة منهم معك و ليأخذوا اسلحتهم فأذا سجدوا فليكونوا من ورائكم و لتأت طائفة اخري لم يصلوا فليصلوا معك وليأخذوا حذرهم و اسلحتهم ود الذين كفروا لو تغفلون عن اسلحتكم و امتعتكم فيميلون عليكم ميلة واحدة و لا جناح عليكم ان كان بكم اذي من مطر او كنتم مرضي ان تضعوا اسلحتكم و خذوا حذركم ان الله اعد للكافرين عذابا مهينا. [1] .

اي پيامبر! هنگامي كه در ميان سپاهياني و براي آنان نماز جماعت بپا مي داري، آنان بايد به دو گروه، تقسيم شوند. نخست، عده اي با حمل سلاح با تو به نماز ايستند، سپس هنگامي كه اين گروه، سجده كردند و ركعت اول نمازشان تمام شد، تو در جاي خود توقف مي كني و آنان با سرعت، ركعت دوم را تمام مي كنند و به ميدان نبرد باز مي گردند و در برابر دشمن مي ايستند و گروه دوم كه نماز نخوانده اند؛ جاي گروه اول را مي گيرند و با تو نماز مي خوانند. گروه دوم



[ صفحه 148]



نيز بايد وسايل دفاعي و سلاحشان را همراه خود داشته باشند و آن را بر زمين نگذارند (زيرا دشمن، همواره در كمين است كه از فرصت، استفاده كند و دوست دارد كه شما از سلاح و متاع خويش غافل شويد تا يكباره بر شما حمله ور شود و اگر از باران، ناراحت باشيد و يا بيمار شويد، بر شما گناهي نيست كه سلاح خود را بر زمين بگذاريد ولي در هر صورت از همراه داشتن وسائل حفاظتي و ايمني (؛ مانند زره و خود و امثال آن) غفلت نكنيد و حتي در حال عذر، حتماً آن ها را با خود داشته باشيد كه اگر دشمن حمله كند، بتوانيد تا رسيدن كمك، خود را حفظ كنيد. شما اين دستورات را بكار بنديد و مطمئن باشيد كه پيروزي از آن شماست زيرا خداوند براي كافران، مجازات خواركننده اي آماده كرده است.

در اين جا به چند نكته بايد توجه كرد:

1- روشن است كه منظور از بودن پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) در ميان سپاهيان براي بپا داشتن نماز خوف، اين نيست كه انجام اين نماز، مشروط به وجود شخص پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) است بلكه منظور، وجود امام و پيشوايي براي برگزاري جماعت در ميان مجاهدان و سربازان است و لذا امام علي و امام حسين (عليهماالسلام) نيز نماز خوف بجاي آوردند و حتي جمعي از فرماندهان لشگرهاي اسلامي؛ همانند حذيفه، اين برنامه ي اسلامي را به هنگام لزوم اجرا كرده اند.

2- در آيه ي فوق به گروه اول دستور مي دهد كه اسلحه را به هنگام نماز خوف، داشته باشند ولي به گروه دوم مي گويد: وسايل دفاعي مانند زره و اسلحه را بر زمين نگذارند.

ممكن است تفاوت اين دو گروه به خاطر آن باشد كه به هنگام اجراي نماز، توسط دسته ي اول، دشمن هنوز كاملاً آگاه نيست و لذا احتمال حمله، ضعيف تر است ولي در مورد دسته ي دوم كه دشمن متوجه اجراي مراسم نماز مي شود، احتمال هجوم، بيشتر است.

3- منظور از حفظ امتعه، اين است كه علاوه بر حفظ خويش بايد از وسايل



[ صفحه 149]



جنگي و وسايل سفر و مواد غذايي و حيواناتي كه براي تغذيه همراه خود داريد، نگهداري كنيد.

4- نماز جماعت در اسلام واجب نيست ولي از مستحبات مؤكد است و آيه ي فوق از نشانه هاي زنده ي تأكيد بر اين برنامه ي اسلامي است كه حتي در ميدان جنگ براي انجام آن از روش نماز خوف استفاده مي شود. اين موضوع، هم اهميت «اصل نماز» و هم اهميت «جماعت» را مي رساند و مطمئناً تأثير رواني خاصي هم در مجاهدان، از نظر هماهنگي در هدف، و هم در دشمنان، از نظر مشاهده ي اهتمام مسلمانان به نبرد، دارد.

5- كيفيت نماز خوف، چنان كه از قرآن و سنت استفاده مي شود، آن است كه نمازهاي چهار ركعتي، تبديل به دو ركعت مي شود. گروه اول يك ركعت را با امام مي خوانند و امام پس از اتمام يك ركعت، توقف مي كند و آن گروه يك ركعت ديگر را به تنهايي انجام مي دهند و به جبهه ي جنگ باز مي گردند سپس گروه دوم جاي آنان را مي گيرند و يك ركعت از نماز خود را با امام و ركعت دوم را به طور فرادي مي خوانند.

قرآن به دنبال دستور نماز خوف كه لزوم بپاداشتن نماز و تأكيد بر انجام نماز جماعت در ميدان نبرد را بيان مي دارد، مي فرمايد:

فأذا قضيتم الصلوة فاذكرو الله قياماً و قعوداً و علي جنوبكم

پس از اتمام نماز، ياد خدا را فراموش نكنيد و در حال ايستاده و نشسته و زماني كه بر پهلو خوابيده ايد به ياد خدا باشيد و از او كمك بخواهيد.

منظور از حال قيام و قعود و بر پهلو خوابيدن، ممكن است همان حالت هاي استراحتي باشد كه در ميدان جنگ، پيش مي آيد و شايد به معني حالت هاي جنگي مختلفي باشد كه سربازان به خود مي گيرند. آيه ي فوق در حقيقت به يك دستور مهم اسلامي، اشاره دارد و آن توجه به خدا در حالت هاي گوناگون است.

نماز خواندن در اوقات معين، به معني غافل ماندن از خدا در اوقات و حالات ديگر نيست. نماز، يك دستور انضباطي است كه روح توجه به پروردگار را در انسان



[ صفحه 150]



زنده مي كند تا در فواصل نمازها نيز خدا را به خاطر داشته باشد. خواه در ميدان جنگ باشد و خواه در غير ميدان جنگ.

آيه ي اخير در روايات متعددي به كيفيت نمازگزاردن بيمار، تفسير شده است كه اگر بتوانند ايستاده و اگر نتوانند نشسته و اگر باز هم نتوانند در حالي كه به پهلو خوابيده اند، نماز را بجاي آورند. اين تفسير در حقيقت يك نوع تعميم و توسعه در معني آيه است اگر چه آيه، مخصوص به اين مورد نيست.

سپس قرآن مي فرمايد:

فأذا اطمأننتم فأقيموا الصلوة.

دستور نماز خوف يك دستور استثنايي است و به محض آن كه حالت خوف زايل گشت، بايد نماز را به طرز عادي اجرا كنيد.

و در پايان، سر اين همه سفارش به دقت درباره ي نماز را چنين بيان مي كند:

ان الصلوة كانت علي المؤمنين كتاباً موقوتاً. [2] .

زيرا نماز، براي مؤمنان، وظيفه ي ثابت و لا يتغيري است.

كلمه ي (موقوت) از ماده ي (وقت) است. بنابراين معني آيه؛ چنين است:

اگر ملاحظه مي كنيد كه مسلمانان، حتي در ميدان نبرد بايد وظيفه اسلامي را بجاي آورند، به خاطر آن است كه نماز اوقات معيني دارد كه نمي توان از آن ها تخلف كرد. [3] .

در جنگ صفين كه از مهم ترين نبردهاي صدر اسلام است، سپاهيان علي (عليه السلام) در كشاكش جنگ، امير خود را ديدند كه در ميان لشگر ايستاده است و به آفتاب مي نگرد. ابن عباس جلو رفت و سبب را پرسيد. امام فرمود: «مي خواهم وقت نماز ظهر را بدانم». ابن عباس گفت: «آيا در اين گيرودار و اشتغال به جنگ، وقت نماز است؟» امام فرمود: «ما براي چه با اين قوم مي جنگيم؟ آيا جز براي اين است كه نماز برپا شود؟!». [4] .

رعايت هنگام نماز، در هنگامه ي جنگ عاشورا، توسط پيشواي سوم شيعيان،



[ صفحه 151]



نمايش زيبايي از بزرگداشت نماز اول وقت است و بايد آن را زيباترين نمازي دانست كه در طول تاريخ اسلام برپا شده است.