اخبار و روايات، به ما مي گويند كه نماز پذيرفته نمي شود مگر به قدر حضور دل ليكن فقها حضور قلب را شرط صحت نماز نمي دانند مگر در نيت و تكبيرةالاحرام. حال اگر بپرسند كه اين دو مطلب چگونه با هم سازگار است؟ مي گوييم:

فرق است ميان شرط قبول و شرط بسندگي در تكليف، زيرا مراد از عبادت مقبول، آن است كه موجب نزديك شدن به خدا و به دست آمدن پاداش آخرت گردد و آن چه



[ صفحه 84]



كفايت مي كند اين است كه بنده، تكليف را بجاي آورد، اگر چه او را به خدا نزديك نكند و پاداشي بر آن مترتب نشود. بايد توجه داشت كه مردم در برداشتن بار تكليف مختلف اند. به همين جهت تكليف، به قدر توانايي و طاقت است. [1] و تكليف كردن همه ي مردم به حضور قلب در همه ي نماز، ممكن نيست، كه جز اندكي، توانايي آن را ندارند و چون شرط كردن حضور قلب در همه ي اجزاي نماز به طور وجوب و ضرورت ممكن نيست، راهي نمي ماند جز آن كه صحت نماز به حداقل حضور قلب، مشروط شود؛ يعني حتي اگر در نماز، يك لحظه حضور قلب حاصل شود آن نماز، صحيح دانسته شود و سزاوارترين لحظه، لحظه ي تكبير و توجه است، همان جا كه نيت نماز مي كند. با وجود اين، اميد است كه حال شخص غافل در نماز؛ مانند حال كسي نباشد كه نماز را به كلي رها مي سازد زيرا به حسب ظاهر، قدم در راه انجام تكليف نهاده و براي يك لحظه، دل را حاضر كرده است. خلاصه، آن كه: روي آوردن دل به خدا و حضور قلب، روح نماز است و كمترين چيزي كه از اين روح براي حيات نماز بايد بماند، حضور دل به هنگام نيت و تكبير است و كمتر از آن موجب مرگ نماز و هلاكت نمازگزار مي گردد؛ هم چنان كه به قدر افزوني آن، روح نماز در اجزاي آن گسترش مي يابد.

نماز كسي كه در تمام نمازش حضور دل دارد؛ مانند زنده اي است كه روحي بزرگ و قوي دارد و روشن است كه قدرت سازندگي چنان نماز و چنان زنده اي بسيار است. برعكس، نماز كسي كه در همه ي آن جز در لحظه ي نيت و تكبير، در حال غفلت است، زنده اي است بي حركت كه مشرف به مرگ مي باشد. [2] .

امام صادق (عليه السلام) فرمودند:

اربعة لا تقبل لهم صلاة: الأمام الجائر و الرجل يؤم القوم و هم له كارهون و العبد الابق من مولاه من غير ضرورة و المرأة تخرج من بيت زوجها بغير أذنه. [3] .



[ صفحه 85]



چهار كس نمازشان پذيرفته نمي شود: 1 - پيشواي ستمكار 2 - مردي كه امامت نماز جماعت را به عهده بگيرد و جماعت از امامت او ناخرسند باشند 3 - بنده اي كه بدون ضرورت از مولاي خود فرار كند 4 - زني كه بدون اجازه ي شوهرش از خانه بيرون برود.