نمازگزار پس از آشنايي با معاني و محتواي اقوال نماز، لازم است با محتواي افعال نماز نيز، آشنايي پيدا كند. به عبارت ديگر لازم است نمازگزار در صدد تفهم افعال نماز نيز برآيد و در حد توان، از رمز و راز كارهايي كه در نماز انجام مي دهد آگاه گردد. زيرا او علاوه بر اداي اذكار و اوراد، به انجام اعمال و افعال متعددي نيز مي پردازد و حالات مختلفي به خود مي گيرد.

آيا تاكنون، هيچ گاه انديشيده ايم كه افعال نماز چه پيامي دارند؟ بالا بردن دستها به هنگام تكبيرة الاحرام چه معنايي دارد؟ ركوع و سجود يعني چه؟

چه خوب است به رازها و رمزهاي آنها نيز واقف گرديم و اعمال و افعالي را كه انجام مي دهيم همراه با معرفت و آگاهي باشد. البته هر يك از اين اعمال و افعال ظاهري دارد كه بايد مطابق دستور شرع آن را انجام دهيم، اما علاوه بر آن لازم است به فهم اين گونه افعال نيز همت گماريم.

بديهي است كه دانستن معاني اين اعمال و رازها و رمزهاي آنها بر درجات نماز مي افزايد و نماز را به مراحل بالاتري سوق مي دهد.

به عنوان مثال، سلام نماز به معناي اين است كه نماز به پايان رسيده و اين ظاهر سلام است، اما باطني نيز دارد و آن اعلام پايان يك سفر معنوي است كه نمازگزار آن را به خوبي و خوشي طي كرده است و اكنون با نشاط و شادابي به پيامبر اسلام، خود و تمامي بندگان شايسته و صالح خدا سلام مي دهد. پس سلام يعني اعلام بازگشت از يك سفر معنوي، سفري كه با تلاش و دقت همراه بوده و با بركات فراوان به پايان رسيده است.



[ صفحه 227]



اكنون برگرديم به اصل مطلب كه بايد در نماز تفهم مراعات شود و اين فهميدن ابتدا تا انتهاي نماز را در بر مي گيرد.

لازم است قبل از ورود به بحث تفهم افعال، نكته اي را يادآور شويم. گاهي تصور مي شود آنچه در نماز بايد مورد دقت قرار گيرد، فهم اقوال و اذكار نماز است. يعني لازم است معاني سوره ي حمد و توحيد را خوب بفهميم. معناي ذكر ركوع، سجود، تشهد و سلام را بياموزيم. اما افعال نماز به دليل آنكه يك مجموعه ي تعبدي است، چون و چرا و سؤال و تفسيري در آن راهي ندارد!

آيا ما فقط مأمور به تفكر و تدبر در اقوال و اذكار نماز هستيم و در فهم افعال نماز و اسرار آن مسؤوليت و وظيفه اي نداريم؟ آيا تعبد با تفحص منافاتي دارد؟ آيا پذيرش اين مطلب كه نماز بهترين مجموعه و تركيب عبادي است و هيچ گاه به عمق اسرار آن پي نمي بريم، با تحقيق و بررسي و تلاش براي فهم اسرار نماز منافاتي دارد؟!

به راستي مگر ما همه چيز را در جهان آفرينش مي فهميم و مگر تاكنون كسي ادعا كرده است كه به تمامي اسرار جهان آگاه و مطلع است؟ آيا اينكه ما به اسرار جهان مطلع نمي شويم، مي تواند مانعي در مسير فهم جهان و اسرار آن براي ما ايجاد نمايد و ما را از تلاش باز دارد؟ البته اين مطلب صحيح است كه آنچه دست آورد فكر انسان نيست، فهم عمقش براي انسان غير قابل دسترسي است.

ويژگي يك ايدئولوژي و مكتب جامع و الهي هم همين است، اما اين مطلب را هم نمي توان ناديده گرفت كه هر كس در حد توان خود مي تواند مطالب و مفاهيمي را درك كند و بفهمد.

نقطه ي شروع تلاش همه ي فلاسفه و دانشمندان از اين نقطه است كه آنها مي توانند و مي خواهند در حد توانايي خود، حقايق عالم را درك نمايند و مطالب هستي را بفهمند. عين همين مسأله نسبت به فهم قرآن هم مطرح است. بديهي است كسي به جز بزرگواراني كه مفاهيم و معاني قرآن از طرف پروردگار به آنها القا شده است، نمي تواند ادعا كند كه به همه ي معاني و مفاهيم قرآن مطلع است و چنانچه كسي چنين



[ صفحه 228]



ادعايي داشته باشد، ادعاي باطلي بيش نخواهد بود. به علاوه، اگر ادعاي او صادق باشد، در اين صورت چنين كتابي كه همه ي ابعاد و زوايايش براي انسان معاصر قابل فهم و روشن باشد، براي بشر فردا مفيد نخواهد بود! چون حرف تازه اي براي گفتن نخواهد داشت.

لازم است كه يك كتاب جاودانه، مطالب مختلفي كه قابل دسترسي براي انسان هاي معاصر نيست، نيز داشته باشد تا انسان هاي ديگر تلاش نمايند و آنها را به دست آورند. زيرا كتابي كه به عنوان احسن الحديث و آخرين سخن است و كتابي كه براي كافه ي انسانهاست، قهرا بايد براي همه ي عصرها و نسل ها مطلب داشته باشد.

اما اين سخن بدان معنا نيست كه در طريق فهم قرآن گامي بر نداريم و تلاشي نكنيم، زيرا پروردگاري كه قرآن با آن عظمت را ارسال فرموده است، كساني را كه در قرآن تدبر نمي كنند، توبيخ نموده، از آنها بازخواست مي فرمايد. «افلا يتدبرون القران» [1] .

عين همين مطلب در مورد فهم اقوال و افعال نماز نيز صدق مي كند. بنابراين ما وظيفه داريم، هم جهان آفرينش را كه كتاب تكوين الهي است و هر برگش آيتي است از عظمت پروردگار، هم قرآن كريم را كه كتاب تشريع الهي است و هر آيه اش ورقي است از عظمت پروردگار و هم نماز را به عنوان معجوني شفابخش و عالي ترين تركيب عبادي، مورد مطالعه قرار دهيم و تلاش نماييم هر چه بيشتر به اسرار و آثار آنها آگاه گرديم.

خوشبختانه زوايايي از رازها و رمزهاي افعال نماز، توسط روايات معصومين (عليهم السلام) براي ما روشن شده است. وجود اين روايات دليلي بر امكان فهم افعال نماز و گشودن افقهاي تازه در راستاي شناخت اسرار نماز است.

بديهي است هر نوع عملي كه در نماز انجام مي پذيرد، خود نوعي رمز است و اسراري در آن نهفته، كه اطلاع از آن بر جذابيت نماز مي افزايد. در اين فرصت به بيان



[ صفحه 229]



برخي از آنها مي پردازيم.