پس از سلام نماز و پايان يافتن اين فريضه ي بزرگ الهي به ما سفارش شده است كه فورا از جاي خود برنخيزيم، بلكه مشغول تعقيبات نماز گرديم.

تعقيبات مجموعه كارهايي است كه پس از نماز به جاي مي آوريم. آنها در ارتباط با نماز و مكمل آن است. تعقيبات عبارتند از تلاوت قرآن، خواندن دعا، انجام سجده ي شكر، راز و نياز با خدا و درخواست از او. البته لازم نيست دعا به زبان عربي و مأثوره



[ صفحه 172]



باشد [1] .

حضرت امام (ره) در كتاب تحرير الوسيله مي فرمايد: لايعتبر فيه قول مخصوص در تعقيبات نماز لازم نيست حرف و سخن مخصوصي خوانده شود، بلكه با هر زباني مي توان دعا كرد و استغفار نمود و از خداي متعال تقاضاي قبولي طاعات را داشت و براي خود، پدر، مادر، گذشتگان و كساني كه به نحوي حقي بر گردن انسان دارند، طلب آمرزش نمود و در حق ديگران و خود و براي رفع گرفتاري هاي آنها و جامعه ي اسلامي دعا كرد.

سپس حضرت امام (ره) مي فرمايد:

المراد به الاشتغال بالدعاء و الذكر و القران [2] .

منظور از تعقيب، اشتغال به دعا، ذكر و قرائت قرآن است. البته بديهي است كه در تعقيبات نماز، تلاوت قرآن كه سخن خداست و خواندن دعاهاي مأثوره كه سخن بزرگاني است كه با خداوند متعال صحبت كرده اند، افضل و بهتر است، زيرا پيامبران و پيشوايان بزرگوار، آداب سخن گفتن با خدا را مي دانند و توجه دارند چه سخني را با خدا در ميان بگذارند و از او چه بخواهند. اساسا چه اموري خير و صلاح آنهاست تا از خدا درخواست نمايند و چه كارهايي مايه ي شر و فتنه است تا به خدا از شر آنها پناه برند.

اما اين بدان معنا نيست كه اگر كسي سواد ندارد و از خواندن دعا محروم است و يا دعاهايي را حفظ نكرده، خود را از فضيلت و ثواب خواندن تعقيبات محروم بداند، بلكه چنين فردي مي تواند با ذكر يا الله، الحمدلله، شكرا لله، سبحان الله و اذكار معروف ديگر و خواندن آياتي از قرآن كه در خاطر دارد و راز و نياز با خالق خويش و طرح خواست ها و نيازهاي خود و دعا براي خود و ديگران، از زمينه ي خوبي كه بر اثر اقامه ي نماز و به بركت آن براي او فراهم شده است، بهره برداري نمايد.



[ صفحه 173]



چرا نمازگزار از اين فرصت به دست آمده استفاده نكند؟ و چرا اكنون كه باب رحمت الهي به روي بنده ي نمازگزار گشوده شده است با او راز دل نگويد و از خزانه ي تمام ناشدني او با سؤال و خواهش بهره مند نگردد؟

از كارهاي ديگري كه به عنوان تعقيب نماز به آن سفارش شده است، انجام سجده ي شكر است. نمازگزار در سجده ي شكر خدا را سپاس مي گويد كه توفيق عبادت و بندگي به او عنايت فرمود. آري، جاي بسي سپاسگزاري است، زيرا چه بسيار انسانهايي كه توفيق نيافتند حتي لحظاتي از عمرشان را صرف عبادت و بندگي خدا كنند. آيا بنده اي كه توفيق يافته تا از سرمايه ي گرانقدر عمر خود در جهت بندگي خدا استفاده كند و روزانه چندين بار سر بر آستانش بسايد، لازم نيست خدا را بر اين نعمت سپاسگزاري كند؟

در ضمن فراموش نشود كه بهترين تعقيب، تسبيحات حضرت زهرا سلام الله عليهاست كه هديه ي پيامبر اسلام به اوست و آن عبارت است از ذكر سي و چهار مرتبه الله اكبر و سي و سه مرتبه الحمدلله و سي و سه مرتبه سبحان الله، پس از هر نماز. اين تعقيب بسيار مورد تأكيد و سفارش واقع شده و ثواب و پاداش فراواني براي آن نقل گرديده است.

علاوه بر تعقيباتي كه ذكر گرديد، تعقيبات فراوان ديگري نيز در كتب ادعيه و كتب فقهي نقل شده است.

از جمله ي اين كتابها، كتاب ارزشمند مفاتيح الجنان اثر جاويدان مرحوم محدث قمي رضوان الله تعالي عليه است. در اهميت تعقيبات همين بس كه اين كتاب شريف پس از ذكر چند سوره ي از قرآن مجيد و قبل از نقل هر چيز به ذكر تعقيبات نماز مي پردازد، بديهي است اين انتخاب و ترتيب، تصادفي نبوده، بلكه مورد توجه مؤلف محترم بوده است. در اين كتاب شريف كه به «كليدهاي بهشت» نامگذاري شده است، اولين كليدي كه در اختيار بهشتيان قرار مي گيرد، تعقيبات نماز است.

توصيه مي كنيم كه خواننده ي گرامي به كتاب مزبور و ساير كتب ادعيه مراجعه



[ صفحه 174]



نمايند و ضمن انجام تعقيبات، رازها و رمزها و معاني آنها را نيز مورد توجه و عنايت قرار دهند.



[ صفحه 175]