درباره نماز، آيات فراواني در قرآن مجيد داريم كه فهرستي از آنها را در همين بخش قرار مي دهيم ولي در اين قسمت از كتاب، مجموعه ي آيّات را مورد مطالعه قرار داده و در معاني آنها سير مي كنيم تا به خواست خدا، به پاره اي از رموز آنها دست يابيم و از نكات دقيق و لطايف عجيب آن بهره مند گرديم.

نماز اگر در حالت كسالت خوانده شود مذموم است «وَ اِذا قاموا اِلَي الّصلوة قاموا كسالي» [1] .: (منافقان) هنگامي كه به نماز برمي خيزند در حال كسالت هستند». و اگر اين كسالت به شكل اعراض معنوي باشد بدتر و در خور كلمه «ويل» خواهد بود «فَوَيْلٌ لِلمُصَلّينَ الَّذينَهُمْ عَنْ صَلوتِهِمْ ساهوُنَ» [2] .: پس واي بر نمازگزاراني كه در نتيجه ي اعراض معنوي از نماز، سهو و اشتباه مي كنند».

بنابر اين در حال مستي (مادي) و سرمستي (نفساني)، نبايد به نماز ايستاد «لاتَقْرَبُوا الصَّلوةَ وَ اَنْتُمْ سُكاري» [3] در حال مستي (و اشتغال هاي شديد نفساني) نماز نگزاريد، (بلكه بكوشيد كه وظيفه ي واجب نماز با حضور قلب انجام گيرد) و درباره ي حضور قلب مي خوانيم: «اَلذَّينَهُمْ في صَلوتِهِمْ خاشِعوُنَ» [4] مؤمنين كساني هستند كه در نمازهاي خود حضور قلب دارند و اين خشوع



[ صفحه 73]



باطني يا حضور قلب، عبارت از ياد خداست كه با نماز ارتباط كامل دارد «وَ يَصُدَّكُمْ عَنْ ذِكْرِ اللهِ وَعِن الصَّلوةِ» [5] (و شيطان مي كوشد) تا شما را از ياد خدا و از نماز باز دارد» و اصولا بايد نماز به منظور ياد خدا خوانده شود «وَ اَقِمِ الصَّلوةَ لِذِكْري» [6] .: و (اي موسي) نماز را براي ياد كردن من بخوان». و اين ذكر نه فقط در حال نماز لازم است بلكه بايد از آن سرچشمه گرفته و بعد از آن هم ادامه يابد، تا حالات مختلف زندگي را در بر گيرد «فَاِذا قَضَيْتُمُ الصَّلوةَ فَاذْكُروُا اللهَ قياماً وَ قُعُوداً وَ علي جُنوُبِكمُ» [7] .: هنگاميكه نماز را بجاي آوريد پس خدا را در همه حال ياد كنيد، چه ايستاده، چه نشسته و چه دراز كشيده باشيد». و چنين نمازي است كه تقوي به بار مي آورد «وَ اَنْ اَقيموُا الصَّلوةَ وَ اتَّقوُهُ» [8] .: كه نماز را برپا داريد و نسبت به خدا تقوي داشته باشيد» و اين امر بطور كلي چنين آمده است «يا اَيٌّهَا النَّاسُ اعْبُدوُا رَبَّكمُ الذَّي خَلَقَكُمْ وَ الَّذينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكمُ تَتَّقُونَ» [9] .: اي مردم، پروردگارتان را بپرستيد: همان خدائي كه شما و پيشينيان شما را آفريد: تا شايد پرهيزكار شويد».

در نتيجه ي تقوي فضائلي به وجود مي آيد كه سرچشمه همه آنها صبر است كه در مشكلات زندگي انسان را ياري مي كند «وَ اسْتَعينوُا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلوةِ» [10] .: و از صبر و نماز مدد جوئيد».



[ صفحه 74]



در نتيجه صبر، انسان مي تواند علاوه بر انجام وظائف از كارهاي زشت هم خودداري كند «اِنَّ الصَّلوةَ تَنْهي عنِ الْفَحشاءِ وَالْمُنكَرِ» [11] راستي كه نماز انسان را از كارهاي زشت باز مي دارد».

به همين جهت آنان كه نماز را تباه مي سازند، مرتكب فحشاء و منكر مي شوند و تابع شهوات مي گردند، «اَضاعُوا الصَّلوةَ وَ اتَّبعوا الشَّهَواتِ» [12] آنان نماز را تباه ساختند و تابع شهوات گرديدند».

پس هدف از نماز ياد خدا و آنگاه ادامه آن است به طوري كه تقوي حاصل كند و صبر بيافريند كه نتيجه اش دوري از شهوات و امتناع از فحشاء و منكر مي باشد بالاخره نمازگزار با ادامه ي نماز به تزكيّه نفس دست مي يابد «قَدْ اَفْلَحَ مَنْ تَزَكّي وَ ذَكَر اسْمَ رَبّهِ فَصَليَّ» [13] .: «حقيقتا رستگار شد آن كسي كه تزكيّه گرديد و نام خدا را ياد كرد و نماز بجاي آورد».

تزكيه هم فلاح و رستگاري و سعادت را نصيب انسان مي گرداند «قَدْ اَفْلَحَ مَنْ زَكيَّها» [14] .: راستي كسي كه نفس خود را تزكيّه نمود، به فلاح و رستگاري رسيد».

در يك آيه از قرآن اوّل و آخر اين سلسله مراتب را بدون ذكر مراحل، بهم پيوسته و فرموده است: «قَدْ اَفْلَحَ الْمؤمِنونَ اَلذَّينَهُمْ في صَلوتِهِمْ خاشِعوُنَ» [15] .: «افراد با ايماني كه در حال نماز حضور قلب دارند واقعا رستگارند».



[ صفحه 75]



براي تقريب به ذهن مي گوييم: ظاهر نماز چند عمل و سخن است و باطنش ياد خدا و باطن آن ايجاد تقوي و صبر و نتيجه آن دو دوري از فحشا و منكر و اثر آن تزكيه نفس است كه نتيجه اش فلاح و رستگاري است.

حال كه تعدادي از آيات نماز را ملاحظه كرديم، وقت آن است كه فهرستي از كليه آيات نماز درقرآن را در دسترس خوانندگان گرامي بگذاريم.