در زمان هاي قديم كه كشتيراني تجهيزات امروزي را نداشت، ناخدايان براي راه يابي بر روي آبها، از قطب نما استفاده مي كردند و به وسيله ي آن جهات اربعه (شمال و جنوب و مشرق و مغرب) را پيدا كرده به هر سمتي كه لازم بود كشتي را هدايت مي كردند.

كار عمده ي قطب نما اين بود كه انحراف سفينه را از مسيري كه به مقصد منتهي مي شد، نشان مي داد و در نتيجه، كشتيبان، انحراف را جبران مي كرد و سفينه را به مسير صحيح خود برمي گرداند.

انسان مسلمان در درياي متلاطم جهان، به سفينه اي مي ماند كه از مبدئي به سوي مقصدي در حركت است راهي كه بايد به پيمايد، راه راست و به تعبير قرآن،«صراط المستقيم» است. ممكن است، انسان، در طّي اين طريق دچار انحراف گردد و به بيراهه افتد و در نتيجه، نه فقط به مقصد خود نزديك نگردد بلكه از آن فرسنگها دور افتد.

براي نشان دادن اين انحراف در طّي طريق، انحراف سنجي لازم است كه به منزله ي قطب نماي كشتي باشد، اين قطب نماي معنوي، همان نماز است كه انحراف از راه راست را نشان مي دهد و نمازگزار را به جبران آن دعوت مي نمايد. آري «اِنَّ الصَّلوةَ تَنْهي عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنكَرِ»

مي دانيم كه قطب نماي كشتي، براي مفيد بودن دو شرط لازم دارد: يكي اين كه سالم و دقيق باشد، ديگري اين كه كشتيبان به آن توجّه كند.



[ صفحه 54]



اگر قطب نما زيبا و آراسته و حتّي داراي قاب طلائي بوده و در عين حال معيوب باشد، فايده ندارد؛ زيرا امتياز و اعتبار آن با سلامت و دقت است نه زيبائي ظاهري، و بديهي است كه اگر هدايت كننده كشتي، توجّهي به آن نداشته باشد و نوسان و تغييرات عقربه را ملاحظه ننمايد وجود و عدم آن دستگاه يكسان خواهد بود.

نماز نيز همين دو شرط را دارد. يعني اگر ظاهري آراسته و جالب داشته و از نظر طهارت و قرائت و لباس و مكان و... قابل توجّه بوده، ولي سالم و دقيق نباشد فائده اي نخواهد داشت.

سلامت نماز بسته به آن است كه عقايد انسان درست و مطابق واقع و ايمانش نسبت به مبداء ومعاد راسخ باشد، با مداومت به اعمال شايسته در تهذيب نفس بكوشد تا بتواند رذائل اخلاقي را از خود دور ساخته و روان را به زيور فضائل آراسته گرداند.

وقتي كه نماز سالم و دقيق بود توانائي آن را خواهد داشت كه انحرافات را آشكار سازد.

نماز سالم موقعي مفيد است كه ناخداي كشتي (نمازگزار) توجّه كاملي به آن داشته باشد كه آن حال را حضور قلب مي نامند و در نتيجه آن است كه خشوع و فروتني كامل در نماز حاصل مي شود.

خداوند متعال خشوع را اوّلين امتياز افراد با ايمان شمرده و مي فرمايد:

«اَلذَّينَ هُمْ في صَلوتِهِمْ خاشِعوُنَ [1] افراد با ايمان كساني هستند كه در



[ صفحه 55]



نمازهاي خود داراي خشوع اند».

وقتي كه اين دو شرط موجود شد يعني نماز هم سالم و هم داراي حضور قلب بود، انحراف را آشكار مي سازد و نقاط ضعف را نشان مي دهد و در نتيجه از كارهاي زشت باز مي دارد «اِنَّ الصَّلوةَ تَنْهي عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنكَرِ [2] همانا نماز انسان را از كارهاي زشت باز مي دارد».

ناگفته پيدا است كه كشتيبان بمحض ديدن حركت عقربه، با سرعت هرچه تمام تر كشتي را به مسير درست هدايت مي كند، ضامن اجراي اين عمل آن است كه اگر سفينه از مسير درست انحراف يابد. در ميان آبها سرگردان مي شود و پس از تمام شدن ذخيره ها همه سرنشينانش بهلاكت مي رسند. پس انگيزه ي ناخدا در مراقبت كامل قطب نما، ترس از نابودي خود و ساير سرنشينان است.

انگيزه ي نمازگزار در اين كه به محض فهميدن انحراف، از «صراط المستقيم»، درصدد جبرانش برمي آيد، آن است كه با ادامه ي اشتباه، بدبختي جاوداني نمازگزار را تهديد مي كند. آري در روز رستاخيز فقط كسي به سعادت مي رسد كه قلبي سالم و دور از انحراف داشته باشد «اِلاَّ مَنْ اَتَي اللهَ بِقَلْبٍ سَليمً [3] .

حال كه اهميّت حضور قلب روشن گرديد، بايد ببينيم كه راه به دست آوردن آن چيست؟



[ صفحه 56]