پس از سجده ي دوم، آخرين ركعت، نمازگزار مي نشيند و مجدداً تشهد مي خواند و پس از تشهد، سلام مي گويد به اين ترتيب:

«اَلسَّلامُ عَلَيْكَ اَيٌّهاَ النَّبِيُّ وَ رَحْمَةُ اللهِ وَ بَرَكاتُه»: سلام بر تو (اي پيامبر خدا) و رحمت و بركت هاي خدا بر تو باد.

در پايان نماز پس از تشهّد، نمازگزار خود را در عين حالي كه در حضور خدا است، در عالم معني در مجلس باشكوهي مي بيند كه پيامبران مرسل و فرشتگان مقرّب و تمام بندگان شايسته خدا و همه افراد با ايمان حضور دارند.

در چنين موقعيّتي نمازگزار پس از تشهّد كه تجديد پيمان بر گواهي رسمي به اسلام است، به رسول خدا درود مي فرستد و محبّت هاي بي شائبه ي خود را به روان پاكش تقديم مي دارد و حق حيّات او را بر گردن تمام مسلمانان به ياد مي آورد تا مگر در ميدان جاذبه معنوي آن حضرت قرار گيرد و از انفاس قدسيّه اي بهره مند گردد تا بتواند از كشش هاي مادي زندگي بركنار ماند.

آنان كه اهل معني و بصيرت اند به هنگام سلام نماز، بهره هاي فراوان برمي گيرند و روان خود را با بنيانگذار اسلام و تمام نيكان و پاكان ارتباط مي دهند و كسب نيرو و انرژي مي كنند و قلب خود را مملو از نور و سرور مي سازند و آنجا كه مي گويند:

اَلسَّلامُ عَلَيْنا وَ عَلي عِبادِاللهِ الصَّالِحينَ: سلام بر ما (نمازگزاران) و بر تمام



[ صفحه 50]



بندگان شايسته ي خدا باد.

با اداي اين جمله به تمام شايستگان و صالحين سلام گفته مي شود و با آنان رابطه ي معنوي برقرار مي گردد و اين عمل، هم نوعي قدرداني از مقام آنان است و هم عامل نيروبخش روحي براي نمازگزار است.

«اَلسَّلامُ عَلَيْكُمْ وَ رَحْمَةُاللهِ وَ بَرَكاتُه».

پس از سلام بر پيامبر(ص) و بر بندگان صالح خدا، آن چه از حضار آن جلسه معنوي باقي مي ماند با يك جمله ي كلي مورد احترام قرار گرفته و سلام داده مي شوند.

«السلام عليكم...» با گفتن اين جمله به تمام انبياء مرسلين و ملائكه مقّربين و افراد با ايمان عرض تحيت مي شود و امام جماعت مأمومين خود را و مأمومين هم، امام را در ضمن آن منظور مي دارند. [1] .

با اداي آخرين سلام، نماز خاتمه مي يابد در حالي كه نمازگزار با تمام مسلمانان جهان ارتباط روحي پيدا كرده است.

اسلام دين سلم و صلح و صفا است، مخصوصاً مسلمانان نسبت به يكديگر در آخرين درجه ي مسالمت و خيرخواهي رفتار مي كنند و نهايت درجه ي تواضع را در برابر همديگر رعايت مي نمايند و به اصطلاح هر مسلماني خود را خاك پاي مسلمانان ديگر مي داند.

با آخرين سلام نماز، بين تمام نمازگزاران و هم كيشان تجديد عهدي بعمل مي آيد و همانطوري كه در جمله ي رب العالمين به مردم توجّه شده بود در



[ صفحه 51]



پايان نماز هم به جامعه ي مسلمانان جهان توجّه مي شود، چرا كه اسلام دين مردم و دين وحدت و آئين اتّحاد است و تمام جامعه ي اسلامي، مانند پيكر واحدي است كه هر مسلماني عضوي از آن است به طوري كه بقول سعدي:



چو عضوي بدرد آورد روزگار

دگر عضوها را نماند قرار



و بدين جهت ناراحتي مسلماني شرقي را برادران و خواهران غربي آنان در مي يابند و مصائب مسلمانان شمال در ميان مؤمنان جنوب مطرح مي شود و پيوسته افراد با ايمان به حال جامعه خود توجّه كامل دارند. زيرا كسي كه صبح كند و به فكر جامعه مسلمين نباشد (به امور اجتماعي آنان اهمّيّت ندهد) مسلمان نيست [2] و چه خوب گفته است سعدي:



تو كز محنت ديگران بي غمي

نشايد كه نامت نهند آدمي



سلام كردن به پيامبر اسلام و انبياي ديگر و فرشتگان و افراد با ايمان انسان را در عالم صفا و نورانيّت معنوي قرار مي دهد، نمازگزار احساس مي كند كه با فرستنده ها و گيرنده هاي فطري و معنوي با تمام مسلمانان جهان ارتباط پيدا كرده و متحد شده است، در چنين حالتي نوراني نماز به پايان مي رسد. يعني در حاليكه قلب و زبان و ظاهر و باطن به پاكي گرائيده و نمازگزار از رذائل اخلاقي شستشو يافته است، اين عبادت بزرگ خاتمه مي يابد ولي نكته مهم اين است كه بايد نمازگزار بكوشد تا اين پاكي و پاكيزگي را در تمام ابعاد آن در زندگي روزمره حفظ نمايد تا همچنان مورد عنايت و محبّت پروردگار باقي بماند كه «وَاللهُ يُحِبٌّ الْمُطَّهرينَ» [3] .: خدا پاكيزگان را دوست مي دارد. (براي تفصيل



[ صفحه 52]



بيشتر به كتاب جامع السعادات نراقي و جلد چهارم وسائل الشيعه ص1003 تا ص 1013 مراجعه شود.)



[ صفحه 53]