شكل (11) ابعاد اجتماعي نماز



بعد اجتماعي نماز شامل چهار بعد فرعي مي باشد شكل (11)



5 - 3 - 1 - شرايط نماز :

شرايط نماز نيز، خود داراي چهار بعد است شكل (12)



شكل (12) ابعاد شرايط نماز



الف . امكانات و تسهيلات ابزاري : وجود امكانات و وسايل ابزاري تأثير فراواني در جذب افراد به نماز خواندن و برقراري نماز جماعت (اقامه نماز) دارد؛ اين امكانات شامل مسجد، فرش، وضوخانه، بلندگو و وسايل صوتي، امام جماعت، متوليان مسجد، خادم مسجد، مكبّر، مؤذن و موارد ديگر مي باشد.

ب . امكانات و تسهيلات رفاهي : امكانات و تسهيلات رفاهي هم به نوع



[ صفحه 124]



خود در گسترش فرهنگ نماز و نمازخواني مؤثر است. اين امكانات شامل نوع مديريت متوليان مسجد،وجود آراستگي،زيبايي و بهداشت مسجد،خوش صورت بودن مؤذن و مكبّر،آراستگي و زيبايي لباس نمازگزاران و ... مي باشد. شايد تأكيد اسلام عزيز بر پوشيدن لباسهاي زيبا و معطر در موقع نماز تا حدودي مؤيد اين مطلب باشد. نمازگزار واقعي چون مي داند كه به ديدار معبود خود مي رود، صحيح ترين شكل، زيباترين ظاهر، با شور وشعف و بهترين حالت رواني در مكان نماز حاضر مي شود.

ج . تقسيم كار : تقسيم كار در نماز،در نمازهاي جماعت متجلي مي شود. در نمازهاي جماعت نوعي تقسيم كار بين امام جماعت،نمازگزاران،متوليان مسجد،مؤذن،مكبّر و ديگر دست اندركاران بوجود مي آيد كه هماهنگي بين آنها ايجاد نموده، همياري ميان آنها را افزايش مي دهد؛ در نتيجه نماز بصورت كمي و كيفي درست تر انجام مي شود. علاوه براين،تقسيم كار در نماز جماعت،ميزان وابستگي متقابل ميان آنها را افزايش مي دهد. افزايش همياري و وابستگي متقابل ميان آنها(امام جماعت، نمازگزاران،متوليان مسجد، مؤذن، مكبّر و...) به جامعه تسري پيدا مي كند.

د . زمان نماز : زمان نماز از دو جهت قابل بررسي است؛ اوّل: زمان برگزاري نماز، طبق زمانبندي هايي است كه حضرت حق تشريع نموده است. دوّم: مقدار زماني كه بايد صرف نماز كرد:اين موضوع بسته به اين دارد كه نماز به صورت جماعت يا فرادي برگزار شود. در نمازهاي جماعت، توصيه شده تا حال ضعفا در نظر گرفته شود و از طولاني كردن نماز توسط امام



[ صفحه 125]



جماعت خودداري شود. مقدار زماني كه صرف نماز در نمازهاي فرادي ميشود بايد به اندازه اي باشد كه به واجبات،اركان و اجزاي نماز خللي وارد نشده، نماز از درجه اعتبار ساقط نشود؛ در ضمن وقت نماز نيز از دست نرود. علاوه براين، مقدار زماني كه بايد صرف نماز نمود بسته به نوع نماز متفاوت است. در نتيجه در زمان نماز(زمان برگزاري نماز و مقدار زماني كه صرف نماز مي شود) بعد از تعيين حد و حدودي،بقيه به انتخاب و اختيار نمازگزار گذاشته شده و آزادي عمل وي بطور كامل محدود نشده است.

5 - 3 - 2 - ضمانت اجرايي نماز : با توجه به مبحث محرك هاي نماز و با توجه به اين نكته كه همه افراد در جامعه براي جلب رضايت خداوند سبحان و اظهار عبوديت در مقابل پروردگار توانا، نماز را به جا نمي آورند؛ بلكه در جامعه افرادي وجود دارند كه نماز را بنا به جهات ديگر كه شرك آميز است، به جا مي آورند؛ لذا موضوع ضمانت اجرايي نماز بيان ميشود.

يكي از جنبه هاي اجتماعي نماز، ضمانت اجرايي نماز است.



شكل (13) ابعاد ضمانت اجرايي نماز



ضمانت اجرايي نماز داراي چهار بعد مي باشد شكل (13)





[ صفحه 126]



الف . پاداش نماز : ابتدايي ترين بعد ضمانت اجرايي نماز،پاداش نماز است. اين پاداش مي تواند اموري از قبيل: نعم مادي،بهشت باشد. در واقع نمازگزار در اين مرحله مي خواهد پاداشي را در مقابل نماز بدست آورد. اين بعد از ضمانت اجرايي نماز بيشتر مختص مسلمانان عادي (مسلماناني كه درجه ايمان پائيني دارند) مي باشد. در اين مورد روايات و احاديثي وجود دارد كه مي توان به آنها مراجعه نمود [1] .

ب . امنيت در نماز : مرحله بعدي ضمانت اجرايي نماز،احساس امنيتي است كه نمازگزار در نتيجه انجام نماز احساس مي كند. هرچه درجه ايمان نمازگزار بيشتر باشد،اين احساس عميق تر و وسيع تر است.

ج - احترام در نماز : اين بعد مربوط به نفوذ و احترامي است كه نمازگزار در بين مردم مسلمان دارد. هرچه مسلمانان بيشتر به فرهنگ نماز آشنا و پايبند باشند، نفوذ و احترام بيشتري را براي نمازگزاران قائل هستند.

د . رضايت از نماز : آنچه در بحث رضايت از نماز مطرح مي شود، نشان دهنده ي آن سطح از اعتقاد و ايمان نمازگزار نسبت به حضرت حق است كه تكلم و مصاحبت با معشوق و معبود خود براي او رضايت ايجاد مي كند.

رضايت در اثر بجاآوردن نماز است كه باعث مي شود فرد نماز را بجا آورد. در اين مرحله كه مختص افرادي است با درجه ايماني بالا؛ صِرف برگزاري نماز باعث رضايت نمازگزار مي شود. علت اين ايجاد رضايت اين است كه نمازگزار خود را در مقابل معبود،محبوب،معشوق و يار مطلوب خويش حس كرده، وي را حمد و ستايش مي كند. در واقع اين مرحله،مرحله



[ صفحه 127]



حضور قلب است كه شامل چهار بعد مي شود. شكل (14)



شكل (14) ابعاد حضور قلب



- ذكر(قرائت مفاهيم): در اين مرحله نمازگزار موقع ذكر يا قرائت مفاهيم،آنها را در قلب خود حاضر مي كند.«يك طائفه هستند كه از نماز و ساير عبادات جز صورت و قشر و هيئت ملكي آن را نمي دانند؛ ولي مفاهيم عرفيه ي اذكار و ادعيه و قرائت را مي فهمند و حضور قلب آنها فقط آن است كه در وقت ذكر يا قرائت مفاهيم آن را در قلب حاضر كنند و دل آنها در مناجات با حق حاضر باشد.» [2] .

- ذكر حقايق و محامد: در اين مرحله نمازگزار حقايق نماز،ذكر و قرائت را بر اساس عقل و فكر مي فهمد. «طايفه ديگر آنانند كه حقايق عبادات و اذكار و قرائت را مي فهمند به قدم عقلي و فكري. و اين طائفه حضور قلبشان در عبادت آن است كه به تفصيل قلبشان در ذكر اين حقايق و محامد حاضر باشد و بفهمد چه مي كنند و چطور ثنا و حمد مي گويند.» [3] .

- آشنايي قلب با حقايق: در اين مرحله، نمازگزار،مرحله درك عقلي حقايق نماز،ذكر و قرائت را طي نموده و به مرحله درك قلبي حقايق نماز،ذكر و قرائت مي رسد. «طايفه ديگر آنانند كه حقايق را كه به قدم فكري و عقلي



[ صفحه 128]



ادراك كردند، با قلم عقل به لوح قلب رسانند و قلب آنها نيز به آن حقايق آشنا شده، ايمان آورد؛ زيرا كه مرتبه ايمان قلبي با ادراك عقلي بسيار فرق دارد» [4] .

- كشف و شهود: در اين مرحله نمازگزار حقايق را با چشم ملكوتي و بصيرت الهي درمي يابد. «طايفه ديگر آنانند كه علاوه برآن كه اين حقايق را به قلب رسانده، به مقام كمال اطمينان رسيدند با مجاهدت ها و رياضت ها به مرتبه كشف و شهود رسيده و حقايق را با چشم ملكوتي و بصيرت الهيه به مشاهده حضوريه و حضور عيني دريابند.» [5] .

5 - 3 - 3 - تعهد در نماز : تعهد در نماز،جنبه اي از بعد اجتماعي نماز است. منشأ اين تعهد،نوعي علاقه و دلبستگي عاطفي است.



شكل (15) ابعاد تعهد در نماز

تعهد در نماز داراي چهار بعد مي باشد. شكل (15)



الف . تعهد نسبت به روابط اجتماعي : نمازگزار احساس تعلق و وظيفه نسبت به نمازگزاران و افراد جامعه مي نمايد. نمازگزار احساس تعلق متقابل نسبت به ارزشها و اهداف نماز مي كند. ميزان اين تعهد بسته به روابط اظهاري نمازگزار با ديگران و ديرينگي اين روابط دارد.



[ صفحه 129]



ب . تعهد نسبت به جماعت نمازگزار : اين بُعد مربوط به تطبيق نمازگزار با جماعت نمازگزاران، وفاداري نسبت به ارزش ها و اهداف و انتظارات آنان مي باشد. هر چه جماعت نمازگزاران از وفاق و انسجام بيشتري برخوردار باشند، اين تعهّد هم بيشتر مي شود.

ج . تعهد نسبت به اجتماع : اين تعهد،احساس مسئوليت و علاقه نمازگزار نسبت به كليه نمازگزاران بوده؛ در صورتي كه طراوت و شادابي اجتماع بيشتر باشد، تعهد نمازگزار نسبت به اجتماع افزايش پيدا مي كند.

د . تعهد نسبت به مسائل فرهنگي: تعهد نمازگزار نسبت به مسائل فرهنگي، تطبيق و پاسخ عاطفي به كل جامعه است. اين تعهد عام ترين و عميق ترين شكل تعهد است. در واقع از جنبه تعهد نسبت به روابط اجتماعي، هرچه به طرف تعهد نسبت به مسائل فرهنگي برويم،تعهد عام تر مي شود و از خُرد بودن آن كاسته مي گردد.

محرك هاي دروني و بيروني،شرايط نماز و ضمانت اجرايي نماز، تأثير مهمي بر تعهد در نماز دارد.

5 - 3 - 4 . هنجارهاي نماز : يكي ديگر از ابعاد چهارگانه بعد اجتماعي نماز،هنجارهاي نماز مي باشد (شكل3) كه توضيح آن گذشت.