انسان در چارچوب اجتماع و نظام فرهنگي و از طريق فرايند جامعه پذيري و براساس توانمندي هاي مختلف خود، نظام شخصيتي خاصي را كسب مي نمايد.



[ صفحه 114]





شكل (8) ابعاد شخصيتي نماز



بر اساس شكل(8) چهار جنبه را مي توان براي بعد شخصيتي نماز قائل شد.

5 - 2 - 1 - مهارت در نماز: مهارت در نماز از طريق آموزش و تجربه به دست مي آيد. اين مهارت ها نه تنها در خانواده، كه از طريق نظام آموزشي، رسانه هاي گروهي، سخنراني ها، دوستان و همسالان و... صورت مي گيرد. اين مهمارت ها در نماز، بركميت و كيفيت نماز تأثير فراواني دارد.

5 - 2 - 2 - محرك در نماز: محرك هاي زيادي را مي توان براي نماز خواندن قائل شد؛ عده اي نماز مي خوانند تا از عذاب دوزخ در امان باشند جمعي نماز بجا مي آورند تا در بهشت جايي براي خود پيدا كنند و معدودي نماز مي خوانند؛ چون خداوند سبحان را لايق و شايسته حمد، ستايش و ثنا مي دانند؛ در روايتي آمده است: «عبادت كنندگان سه دسته اند: اوّل؛ گروهي كه خداي عزّ و جل را از ترس عبادت مي كنند و اين عبادت بردگان است. دوّم؛ مردمي كه خداي تبارك و تعالي را به طمع ثواب عبادت مي كنند و اين عبادت مزدوران است. سوّم؛ دسته اي كه خداي عز و جل را براي دوستي اش عبادت مي كنند و اين عبادت آزادگان و بهترين عبادت ها



[ صفحه 115]



مي باشد.» [1] ؛ همچنين «امام صادق(ع) مي فرمايند: چون روز قيامت فرارسد، بنده اي را مي آورند كه اهل نماز بوده و خود نيز چنين ادعا مي كند. به وي مي گويند تو بدان جهت نمازگزاردي كه تو را ستايش كنند؛ پس به ملائكه دستور مي رسد او را بسوي آتش ببريد.» [2] .

بنابراين، از طرفي، محرك هاي عبادت و نمازخواندن در افراد، گاه مطلوب و پسنديده است و آن زماني است كه اظهار عبوديت و جلب رضايت حضرت حق باشد، و زماني محرك عبادت و نماز خواندن در افراد اظهار علاقه و عشق به محبوب واقعي و والا نبوده و شائبه ي شرك در آن عبادت و نماز مشاهده مي شود.

از طرف ديگر، «...به طور كلي آثار و فوايد عبادت از سه ناحيه به ما مي رسد:

- فايده اي كه از خود عبادت و نماز بطور مستقيم، عايد ما مي شود؛ يعني خداوند براي خواسته ها و مطلوب هاي فوق مادي ما، وسيله اي قرار داده است تا به واسطه آن به كمال مطلوب و خواسته هاي معنوي خود برسيم و يا به واسطه آن خويشتن سازي كنيم.

- ثمره اي كه از خود نماز به طور مستقيم عايد ما نمي شود؛ بلكه چون به واسطه عبادت ما، اطاعت خدا مي شود؛ خداوند نيز در مقابل آن، مشكلات ما را حل خواهد كرد.

- ثمراتي كه از خود عبادت به طور مستقيم نصيب ما نمي گردد؛ بلكه عبادت كردن، زمينه رشد فعاليت ها و موفقيت ها را فراهم مي آورد» [3] علاوه



[ صفحه 116]



بر اينها نمازهاي مستحبي بسته به نوع نماز، محرك هاي خاصي را مي توان تصور نمود؛ مانند: نماز باران، نماز رفع گرفتاري و غمناك بودن، نماز رفع فقر و غني شدن، نماز زيادي حافظه، نماز به خواب ديدن حضرت محمد(ص) [4] .

در يك تقسيم بندي مي توان محرك هاي موجود در نماز را به دو دسته، محرك هاي بيروني و دروني تقسيم نمود.

الف . محرك هاي بيروني در نماز: در محرك هاي بيروني، نمازگزار تحت تأثير عوامل بيروني و آني قرار دارد و نماز وسيله اي براي دست يافتن به هدفي خاص بوده، خود هدف نمي باشد؛ در اين حالت رضايت از نماز در نتيجه اجراي نماز حاصل نمي شود؛ بلكه زماني حاصل مي شود كه نتيجه و پيامدي مورد نظر براي نمازگزار داشته باشد.

محرك بيروني در نماز داراي چهار بعد است. شكل (9)



شكل (9) ابعاد محرك بيروني نماز



-پاداش مادي : يكي از محرك هاي بيروني در نماز،پاداش مادي است كه تعدادي از نمازگزاران از خداوند دارند. قبل و بعد از نماز و حتي در ضمن نماز، نمازگزار از خداوند طلب پاداش مادي (رزق و روزي،دوري از فقر و...)



[ صفحه 117]



مي نمايد؛ با توجه به اين امر،نماز وسيله اي مي شود تا نمازگزار به هدف خود برسد.

- وابستگي به ديگران (تحت حمايت و مراقبت بودن): در بعضي از مواقع (گرفتاري و مشكلات) فرد، در جريان ارتباط با ديگران، نياز به حمايت و مراقبت را حس مي كند. جمع نمازگزاران مي توانند اين حمايت و مراقبت را از افراد نمازگزار به عمل آورند؛ اين امر به عنوان يك عامل ايجاد كننده رضايت (رضايت از نمازخواندن،رضايت از شركت در نمازهاي جماعت و...) براي فرد نمازگزار تلقي شود.

- پيوستگي اجتماعي: در افراد به ميزاني ميل به پيوستگي به ديگران وجود دارد (زماني كه پيوستگي به ديگران در راستاي اعتقادات افراد باشد اين ميل افزايش مي يابد و برعكس اگر پيوستگي به ديگران متفاوت يا متضاد با اعتقادات افراد باشد، ميل به پيوستگي اجتماعي كاهش يافته و يا حتي قطع مي شود.) شركت در نمازهاي جماعت مي تواند پاسخي به اين ميل دروني افراد باشد.

- احترام (عزت) : هرچه افراد جامعه ايمان و اعتقاد اسلامي بيشتر و قوي تري داشته باشند؛ نماز خواندن و شركت در نمازهاي جماعت را بعنوان يك عامل ايجاد كننده احترام مورد شناسايي قرار مي دهند. كسب احترام از طريق نماز به عواملي مانند: تقوي، مردم داري، خوش خلقي، ايثار، وارستگي و عدم حب دنيا بستگي دارد.

ب . محرك هاي دروني نماز: بر خلاف محرك هاي بيروني كه نماز



[ صفحه 118]



بعنوان وسيله اي براي رسيدن به هدفي قرار مي گيرد؛ محرك هاي دروني، خود نماز را هدف قرار مي دهد و نماز خواندن باعث رضايت فرد نمازگزار مي شود. در نتيجه،محرك هاي دروني عامل مهمي براي بالا بردن كيفيت نماز و بازدهي آن مي باشد. منشأ اين محرك هاي دروني، هم مي تواند فردي و هم مي تواند اجتماعي باشد. منشأ فردي اين محرك به مواردي چون درجه ايمان، تقوي و عرفان نمازگزار بستگي دارد.

منشأ اجتماعي محرك دروني به رشد شخصيت و نوع جامعه پذيري، ميزان شفافيت فرهنگي و نوع فرهنگ جامعه،طرز تلقي فرهنگي غالب از نماز،ميزان ارضاي نيازهاي افراد،نوع تغييرات اجتماعي و موارد ديگر بستگي دارد.



محرك هاي دروني نماز داراي چهار بعد است شكل(10)



شكل (10) ابعاد محرك دروني نماز



ميل به فعاليت:

- نماز طوري طراحي شده كه در لابلاي آن حركاتي كه بي شباهت به ورزش نيست وجود دارد.

- شركت در نمازهاي جماعت، نوعي فعاليت را براي نمازگزار ايجاد مي كند و آن رفتن به مكان نماز(مسجد) و فعاليت جهت رفع مشكلات ديگر نمازگزاران و مسلمانان است.



[ صفحه 119]



- شركت در نمازهاي جماعت، جلوگيري از منفعل شدن، نمازگزار و فعال بودن در صحنه هاي مختلف جامعه مي باشد.

- ميل به خوديابي :

تمايل به آگاه شدن از توان مندي هاي خود و يا نمازگزاران (در نماز جماعت)جهت رويارويي و مقابله با نيروها و گروه هاي مخالف و محارب با مسلمانان يكي از محرك هاي دروني نماز است. نمازگزار در نماز از خداوند سبحان طلب كمك مي كند تا در صراط مستقيم قرار گيرد. اين كمك طلبي به وي حداقل، يك انرژي رواني مي دهد. نمازگزار به خود القا مي كند و خود را به تدريج به عنوان يك انسان با ويژگي هاي والا و رشد يافته، مي يابد و سعي مي كند رفتاري مطابق با شخصيت پيشرفته (انسان تقريباً كامل) از خود بروز دهد؛ به خصوص در نمازهاي جماعت (از جمله نماز جمعه) نمازگزاران از توانائي هاي خود جهت مقابله با نيروها و گروه هاي مخالف و محارب آگاه شده ، در صورت نياز با بسيج نيروها و امكانات به مقابله با آنها بپردازند.

- ميل به موفقيت :

نمازگزار در ابتداي نماز و همچنين در ضمن نماز تصميم دارد كه تمام مراحل و اجزاي نماز را درست و به موقع انجام داده و با بيشترين اثربخشي و كارايي نماز خود را به پايان برساند.

- ميل به شناسايي:

ميل به درك و آگاهي از جهان هستي و خالق آن در درون نمازگزار يكي از



[ صفحه 120]



محرك هاي دروني وي مي باشد. در واقع اين ميل اصلي ترين انگيزه نماز محسوب مي شود. مولاي متقيان، حضرت علي(ع) فرمود: «برترين عبادت ها انديشيدن است.» [5] همچنين «رسول اكرم (ص) فرمود: خواب همراه با علم بهتر است از نماز همراه با جهل.» [6] و باز فرمود: «مقدار اندكي از علم از مقدار زياد عبادت بهتر است.» [7] و موارد ديگر [8] مؤيد اهميت شناخت، علم و تمايل به آن است.

5 - 2 - 3 - احساس مسئوليت در نماز : در شكل (8) يكي ديگر از ابعاد شخصيتي نماز، احساس مسئوليت در نماز است. اين احساس يكي از اجزاي شخصيت مستقل و رشد يافته نمازگزار است. احساس مسئوليت نمازگزار، برگرفته از فعال گرايي، كوشش براي موفقيت، كنترل محيط دروني و بيروني، خردورزي و خود تنظيمي است.

5 - 2 - 4 - هويت نماز : منظور از هويت نماز (در شكل 8) عبارتست از معاني نماز، انتظارات و خواسته هاي نماز، ارزش هاي نماز(ابزاري و دروني) و خويشتن پنداري و نمونه هايي از معاني نماز عبارتست از اظهار عبوديت و بندگي، اتصال به معبود، درخواست از معبود، ستايش و حمد معبود، قبول نبوت و موارد ديگر.



[ صفحه 121]



نمونه هايي از خواسته ها و انتظارات نماز عبارتند از: پاكي درون، حضور قلب، توجه به مطالب نماز، امرار معاش از طريق صحيح، حسن خلق، وقت شناسي.

نمونه هايي از ارزش هاي نماز:

الف. ارزش هاي ابزاري: ارزش هاي فرهنگي، اجتماعي،سياسي و مادي. نماز حائز ارزش مادي است؛ زيرا از طريق نماز مي توان نيكي در دنيا را طلب و رضايت خداوند در افزايش رزق و روزي جلب نمود. نماز داراي ارزش سياسي است، به جهت اين كه فرد از طريق نماز مي تواند داراي اقتدار و قدرت شود. از طريق ارزش اجتماعي نماز از طريق نماز مي توان منزلت اجتماعي، عزت و اعتباري كسب نمود. از طريق ارزش فرهنگي نماز است كه نمازگزار مي تواند به معرفت و سرچشمه هاي حكمت دست يابد.

ب. ارزش هاي دروني: ارزش هايي چون توحيد، نبوت و امامت، ارزش هايي هستند كه خود هدف قرار مي گيرند؛ و نه وسيله اي براي رسيدن به هدف.

خويشتن پنداري يكي از اجزاء هويت نماز است كه نتيجه ارزيابي فرد نمازگزار از استعداد، ظرفيت و توانايي خود در انجام نماز است؛ يك نمونه ي خويشتن پنداري اين است كه: آيا نماز نمازگزار درست برگزار شده است يا نه؟ لازم به ذكر است كه برگزاري صحيح نماز كار بسيار مشكلي مي باشد؛ زيرا «نماز چهار هزار «حد» دارد.» [9] و رعايت تمام حدود آن فقط براي معصومين (ع) امكان پذير مي باشد. اگر فرد ظرفيت و توانايي ايماني و عملي



[ صفحه 122]



خود را در انجام نماز منفي ارزيابي نمايد، در اين صورت به همان ميزان احتمال دارد كه نماز نخواند. (شايد يكي از دلايل لزوم عدم توجه نمازگزاران كثيرالشك، به شك در نماز همين مطلب باشد كه خويشتن پنداري منفي، بخصوص در وجه عملي، از خود پيدا نكنند.) اگر فردي ظرفيت و توانايي ايماني و عملي (خويشتن پنداري) قوي داشته باشد، آمادگي بيشتري دارد تا به انجام نماز بپردازد.

هويت نماز تأثير فراواني بر شخصيت نمازگزار داشته، مي تواند جزئي از هويت فرد شود؛ بطوري كه معاني، خواسته ها و ارزش هاي نماز جزء هويت نمازگزار شود. اگر اكثريت افراد جامعه در نتيجه روندي چون جامعه پذيري از هويت نماز به مقياس بالايي برخوردار باشند، امكان سالم سازي، بهبود اجتماعي، توسعه و تعالي براي جامعه فراهم مي شود.



[ صفحه 123]