رابطه اي كه بين نمازگزاران در نماز جماعت برقرار مي شود هم رابطه اي ابزاري است يعني از آن نوع رابطه كه نمازگزاران وقتي با هم رابطه برقرار مي كنند، داراي هدفي هستند؛ به عبارت ديگر اين رابطه خود هدف نمازگزاران نيست. اين رابطه باعث مي شود كه راه براي ورود نمازگزاران جديد در نماز باز بماند؛ كه اين خود باعث رابطه اجتماعي بين گروهي مي گردد. اين رابطه اجتماعي بين گروهي، خود مي تواند باعث تحكيم انسجام كلي اجتماعي گردد. همانطور كه قبلاً ذكر شد. (در نظام شخصيتي) بالا رفتن قدرت خردورزي و فعال گرايي كه در فرد نمازگزار بوجود مي آيد؛ در صورت گسترش دامنه نفوذ خردورزي و فعال گرايي در جامعه، امكان محاسبه و طراحي، نوآوري و خلاقيت را در جامعه افزايش مي دهد. از طرف ديگر رابطه اي كه بين نمازگزاران در نماز جماعت بوجود مي آيد تنها رابطه اي ابزاري نيست بلكه رابطه اظهاري هم مي باشد. در اين رابطه، ارتباط اجتماعي بين نمازگزاران گرم و از روي صميميت و همراه با تعهد و اعتماد



[ صفحه 107]



است. در اين رابطه نمازگزاران به فكر يكديگر مي باشند. به دليل دوستي و معاشرت هايي كه بين نمازگزاران بوجود مي آيد، نوعي پاداش رواني و ذهني را كسب مي نمايند و اين خود نفعي است كه از طريق اين رابطه اظهاري بدست مي آورند. در اين نوع رابطه اظهاري طرفين ارتباط، از قبل مي توانند رفتارهاي اجتماعي يكديگر را پيش بيني نمايند.

در رابطه ابزاري، امكان بروز خصوصيات خودخواهانه، فردگرايانه و خصومت آميز وجود دارد و همچنين در رابطه اظهاري، امكان بروز انسجام كلي در سطح كل جامعه و مسلمانان از بين مي رود؛ زيرا نمازگزاران با افراد محدودي رابطه اظهاري برقرار مي كنند؛ ولي در واقع در بعد تعاملي ساخت نماز، تركيب اين دو نوع رابطه ابزاري و اظهاري و حذف جنبه هاي منفي هركدام از اين دو نوع رابطه، گامي مؤثر براي كسب انرژي عاطفي و حفظ طراوت فرهنگي مي باشد. اين امر خود باعث تقويت هويت اجتماعي مسلمانان شده، تعهد عمومي را افزايش مي دهد.

در ادامه مبحث بعد تعاملي ساخت نماز بايد بيان كرد كه نماز، نمازگزاران را وادار به كنش خاصي مي نمايد.اين كنشها دو نوع هستند:

اوّل؛ كنش هايي كه زمينه را در نمازگزاران فراهم مي سازد تا به طرف ارزش هاي والاي انساني سير نمايند كه اين امر نشان دهنده تغيير است.

دوم؛ كنش هايي كه زمينه را در نمازگزاران ايجاد مي نمايد تا در مسير ارزش هاي والاي انساني ثابت بمانند كه نشان دهنده ثبات و دوام مي باشد.

در دسته اوّل از كنش هاي فوق الذكر، تأكيد نماز بر يادگيري نمازگزاران شامل كار و تلاش جهت بهتر برقرار كردن نماز، محاسبه، دقت و هماهنگي با معاني و نمادهاي نماز در اسلام است. در نتيجه تماس نمازگزاران با معاني،



[ صفحه 108]



نمادها و ارزش هاي اسلامي و همچنين تجربه شخصي و تجربه اي كه از ديگران آموخته و عمل نموده است، تغييري در رفتار نمازگزاران بوجود مي آيد، كه از آن به عنوان يادگيري ياد مي شود.

با افزايش يادگيري، هوشمندي و نقشه شناختي نمازگزار افزايش مي يابد.

در واقع نماز تكرار نيست؛ بلكه تذكر و عروج است. «... نماز تكرار نيست؛ بلكه معراج است. پله هاي يك نردبان همه مثل هم است؛ امّا هر پله يك قدم انسان را رو به بالا مي برد» [1] .

«تذكر و ياد كردن خدا باعث اطمينان و صفاي قلب مي شود.» [2] .

اگر انسان توانست آنچه را كه تحليل مي كند و به آن علم دارد، عمل كند، در اين صورت مشهود(عمل، فعل و حس) همان معقول (تعقل و علم) مي شود. وقتي مشهود و معقول يكي نشوند، تضاد حاصل مي شود؛ يا بايد مشهود به طرف معقول برود كه در اين حالت، فرد، انسان كاملي مي شود (يكي از راههاي رسيدن مشهود به معقول ذكر است). و يا بايد معقول به طرف مشهود برود كه در اين حالت، فرد كافر مي شود. و راه رسيدن معقول به مشهود، غفلت است. بدين وسيله دو راه فوق راه حل محو تضاد بين مشهود و معقول است. اگر نماز، ذكر باشد، مي تواند مشهود انسان را به معقول برساند. نماز بايد يادآوري باشد نه عادت؛ نماز براي سلب عادت است، پس بايد مواظب بود كه خودش عادت نشود و گرنه قدرت عادت شكني اش را از دست مي دهد. [3] .



[ صفحه 109]



نماز به نوعي كار و صرف انرژي براي تبديل وضع موجود به وضع مطلوب است تا نيازهاي فطري انسان را برآورده سازد. نمازگزار براي اين تبديل نيازمند برآورد، طراحي و انتخاب كنشي است تا اين مهم را عملي سازد (محاسبه) در زير سايه تقسيم وظايف و كار، تشريك مساعي و همگامي با ديگر نمازگزاران در نماز جماعت بهره وري نماز افزايش مي يابد.

در دسته دوم از كنش هاي فوق الذكر، تأكيد نماز بر توجه و دروني كردن ارزشهاي اسلامي و وفاداري به پندارها و انديشه ها، تقليد و انجام اعمالي كه مشخص شده است، مي باشد. بر اساس نفوذ كنش هاي مختلف نمازگزاران بر يكديگر، بي هويتي فردي و اجتماعي، بي ثباتي و سردرگمي از بين رفته، جاي آن را، پيدايش هويت فردي و جمعي، خلاقيت، سازندگي و تكامل انسان مي گيرد. تركيب كنش هاي مختلفي كه امكان بروز بين نمازگزاران را داشته باشد، اَشكال پيچيده و متنوعي را به خود مي گيرد.



شكل (5) انواع كنش [4] .



از طرف ديگر، در بين انواع كنش (شكل (5)) ، نماز كنشي ارزشي است؛ اين كنش(نماز) مسئوليت عمده توليد انديشه ها و علائم را بر عهده دارد. نماز در عين اينكه خود در چارچوب اعتقادي،فرهنگي،اجتماعي و...است؛ به شيوه اي استدلالي به توليد، باز توليد و تركيب ارزش ها، انديشه ها و علائم



[ صفحه 110]



مي پردازد