نماز بوجود آورنده قواعد اجتماعي مي باشد. اين قواعد، بالقوه قدرت انسجام و نظم دهندگي جامعه را در عرصه هاي گوناگون افزايش مي دهند.

بعد هنجاري ساخت نماز شامل چهار نوع هنجار مي باشد. شكل (3)



شكل (3) انواع قواعد اجتماعي نماز



الف .هنجارهاي رويه اي نماز : هنجارهاي رويه اي نماز



[ صفحه 100]



دستورالعمل هايي مربوط به چگونگي انجام نماز است. اين هنجارها بر اساس مقتضيات زمان و مكان صورت خارجي به خود مي گيرد و غالباً همراه با دگرگوني در جامعه و گذشت زمان دگرگون مي شود. نمونه آن را مي توان نظر امام راحل(ره) در مورد نماز در بلاد كبيره و يا نظر آيت ا... صانعي در مورد سن تكليف شرعي دختران و موارد ديگر را بيان نمود. هنجارهاي رويه اي نماز مي توانند كاملاً ابزاري و عقلاني باشند. اين هنجارها جزء عناصر تغيير اجتماعي محسوب مي شوند

ب . هنجارهاي سازماني نماز : اين نوع هنجارها بر مبناي هنجارهاي اجتماعي و اخلاقي (ايدئولوژيك) نماز با توجه به مقتضيات زمان و شرايط اجتماعي و عوامل ديگر، توسط گروهها، سازمانها، مؤسسات دولتي و وابسته به دولت و حكومت وضع مي شود. بعنوان مثال: مقرراتي را كه در ارتباط با برگزاري نماز در ادارات، مؤسسات و كارخانه ها و تأثير آن در ترفيعات و اعتبار پرسنل آن اداره، مؤسسه،كارخانه و ... وجود دارد، مي توان نام برد. هنجارهاي قانوني و سازماني مي توانند كاملاً ابزاري و عقلاني باشند.

ج . هنجارهاي اجتماعي نماز : هنجارهاي اجتماعي نماز، وظايف و حقوق نمازگزاران را بر اساس هنجارهاي اخلاقي (ايدئولوژيك) مشخص مي كنند. مانند تعطيل شدن بازار در موقع نمازهاي يوميه در بعضي از جوامع اسلامي، ياري طلبي از نمازگزاران براي كمك به فقراء، مستمندان و نيازمندان در هنگام نماز در مساجد، تكايا و ...

د. هنجارهاي اخلاقي (ايدئولوژيك) نماز :

اين هنجارها بر اساس ارزش ها و باورهاي ديني و مذهبي شكل مي گيرند. اين نوع هنجارها اساساً به تعيين حق مي پردازند و خصلت آمرانه دارند؛



[ صفحه 101]



مثال: تعداد ركعت هاي نماز، اركان و واجبات نماز و... . در اين نوع هنجارها است كه مشخص مي شود چه فردي مي تواند نماز بجا آورد و چه كسي نمي تواند نماز بخواند؛ بعنوان مثال: كسي مي تواند نماز بخواند كه شرايطي چون ايمان و اعتقاد به حضرت حق، روز جزاء و پيامبر اكرم(ص) و ... داشته باشد. در قرآن مجيد آمده است كه: «وقتي در حالت مستي هستيد به نماز نزديك نشويد.» [1] در اين هنجارها است كه مشخص مي شود چه نمازي مورد قبول حضرت حق قرار گرفته و چه نمازي كم ارزش و يا بي ارزش است. [2] در هنجارهاي اخلاقي ارزش و جايگاه نماز، توسط هنجارهاي اخلاقي (ايدئولوژيك) مشخّص مي شود. [3] لازم به ذكر است كه هنجارهاي اخلاقي (ايدئولوژيك) نماز داراي دو بعد نظري و عملي است.

بعد نظري هنجارهاي اخلاقي (ايدئولوژيك) نماز، اصول و قواعد مربوط به حق و تكليف است و بعد عملي آن به احساس تعهد و مسئوليت نمازگزاران نسبت به اصول و قواعد فوق مربوط مي شود. در صورتي كه بين بعد نظري و عملي هنجارهاي اخلاقي (ايدئولوژيك) نماز شكافي بوجود بيايد، شكاف بوجود آمده متوجه بعد نظري نيست؛ زيرا اين بعد از هنجارهاي اخلاقي (ايدئولوژيك) از جانب حضرت حق و بوسيله وحي و بر اساس نيازهاي فطري انسان مي باشد. ريشه اين شكاف را بايد در بعد عملي اينگونه هنجارها جستجو نمود؛ بعدي كه برپايه شبكه روابط اجتماعي و چگونگي آن استوار است.



[ صفحه 102]



خالي از لطف نيست، اگر بيان شود كه تفاوت هنجارهاي رويه اي با هنجارهاي اخلاقي (ايدئولوژيك) نماز عبارتست از:

هنجارهاي رويه اي نماز نسبت به هنجارهاي اخلاقي (ايدئولوژيك) نماز از ثبات كمتري برخوردار هستند.

منشاء پيدايش هنجارهاي ايدئولوژيك (اخلاقي) نماز ، كلام حضرت حق بوده كه از طريق وحي ابلاغ شده، در صورتي كه منشاء پيدايش هنجارهاي رويه اي، نظرات مجتهدين و مراجع عظام مي باشد. اين نظرات داراي پايه ها و مايه هاي عقلي است.

در ادامه بحث درباره هنجارهاي نماز بايد گفت: چون نماز هنجارهايي را ايجاد مي كند كه داراي بار عاطفي مي باشد، تا حدودي اثر انسدادي بر تغييرات اجتماعي دارد؛ ولي اين اثر انسدادي نماز زياد نيست؛ [4] زيرا:

تعداد هنجارهاي غيراجباري (مستحبات نماز) كه در نماز وجود دارد اگر نگوئيم زياد هستند، مي گوئيم كم نيستند.

روابط هنجارهايي كه نماز ايجاد مي كند داراي ميزاني از هماهنگي بوده موجب ايجاد تعارضي نمي شود.

نوع هنجارهاي اجتماعي كه نماز بوجود مي آورد برخاسته از مفاهيم و معاني غني اسلامي و نيازهاي واقعي و اساسي انسان است و متعلق به گروه يا قشر خاصي نيست.



[ صفحه 103]



حوزه پوشش هنجارهاي اجتماعي بيشتر جنبه عام گرايانه داشته، سعي در اتصال نمازگزاران به اسلام دارد، كه اين امر باعث كم اهميت شدن «گروه» و «ما»هاي كوچك در مقابل مسلمانان مي شود.

چون هنجارهاي اجتماعي را كه نماز بوجود مي آورد، برخاسته از مفاهيم و معاني غني اسلامي و نيازهاي واقعي و اساسي انسان است، به ميزاني جنبه عقلاني دارد؛ بنابراين ، اوّلاً: نماز و قواعد اجتماعي بوجود آمده از آن مانعي بر سر راه خلاقيت ها و نوآوري هاي انساني نبوده بلكه مشوق تفكر و تعقل مي باشد؛ [5] كه اين امر خود باعث بروز خلاقيت و نوآوري، و نشو و نماي آن مي باشد.

ثانياً: نماز و هنجارهاي اجتماعي بوجود آمده از آن باعث افزايش نيروي هنجاري جامعه مي گردد و اين افزايش مترادف با افزايش انسجام اجتماعي است. افزايش نيروي هنجاري جامعه باعث فزوني و تقويت امكان تشريك مساعي و همكاري اجتماعي مي گردد. اين امر خود از پيش نيازهاي سازندگي جمعي است. تركيب منظم و هماهنگ نمازگزاران در نماز جماعت باعث اين امر مي شود كه اين نمازگزاران به شكل جمعي قادر به انجام اعمالي شوند كه به صورت فردي از انجام آن ناتوانند؛ در نتيجه نماز جماعت، باعث تشريك مساعي و همكاري اجتماعي مي شود.

اگر هنجارهاي رويه اي نماز و هنجارهاي اجتماعي نماز، متضاد نبوده، مكمل يكديگر باشند، به نحوي كه هنجارهاي رويه اي نماز بتوانند انرژي مادي فزاينده اي را براي جامعه مهيا نمايند [6] و در همان حال هنجارهاي



[ صفحه 104]



اجتماعي نماز بتوانند انرژي عاطفي جامعه را تأمين نمايند؛ امكان نشو و نما و بروز خلاقيت افزايش پيدا مي كند، كه اين امر توسعه اجتماعي را آسان مي كند.