نماز مجموعه اي از مفاهيم، معاني، نمادها و... بوده كه به 2 بخش؛ هدف اصلي (مانند: اركان و واجبات نماز) و غيراصلي (مانند: مستحبات نماز) تقسيم شده، داراي اجزاي عام (مانند: قبول يگانگي خداوند سبحان و يا كرنش و تعظيم در برابر او) و اجزاي خاص (مانند قبول رسالت پيامبر اكرم(ص) و يا قبول ولايت حضرت علي(ع) ) [1] مي باشد كه با ساير موارد فروع دين، فضايل اخلاقي و ارزشهاي والاي انساني همپيوندي داشته داراي ساختار و كاركردهايي است. [2] نماز خرده نظامي از نظام دين اسلام است. اين خرده نظام «نماز» مفاهيم، معاني، نمادها و... را طوري از دين اسلام گرفته تا



[ صفحه 94]



ثبات و تعادل خود را حفظ نمايد. تعادلي كه در نماز وجود دارد از نوع تعادل در نقطه ثابت نبوده؛ بلكه تعادلي پويا است و مي تواند نمازگزار را به سطوح بالاي ايمان و اخلاص برساند. بيان مفاهيم و معاني و انجام اعمال نماز توسط نمازگزار بعنوان بازخوران (feed back) براي اين سيستم محسوب مي شود.

در صورتي كه نمازگزار آنها را درست و بجا بكار برد، بازخوران مثبت است و اگر بيان مفاهيم و معاني و انجام اعمال توسط نمازگزار بطور صحيح بكار برده نشود، مي توان بعنوان بازخوران منفي از آن ياد كرد. در صورتي كه نمازگزار از بازخوران منفي نماز خود مطلع شود، متوجه تفاوت يا انحراف از هدف سيستم نماز خود شده و مي تواند به تنظيم و تصحيح نماز خود بپرازد. ركعت را مي توان بعنوان خرده نظام نماز محسوب نمود. اجزاي نماز داراي وابستگي نسبت به يكديگر هستند. درجه وابستگي اين اجزا به يكديگر متفاوت است. بعضي از اجزاي نماز، اصلي و مهم بوده و مركز وابسته بودن قرار مي گيرند؛ ولي بعضي اجزا غيراصلي بوده و بيشتر وابسته مي شوند. در صورتي كه اجزاي اصلي در نماز آسيب ببينند (مثلاً نمازگزار اركان يا واجبات نماز را رعايت نكند) سيستم نماز آسيب مي بيند (ابطال يا كم ارزشي نماز را به دنبال دارد). اين نظام داراي دو محيط داخلي و خارجي است. در محيط داخلي، ميان اجزاي نماز، حد و مرزي وجود داشته كه هر جزء داراي نقطه شروع و حدّ نهايي عملياتي - مفهومي است. نهايتاً نماز از نقطه اي شروع شده و به جايي ختم مي شود؛ خارج از اين محدوده، محيط خارجي نماز محسوب مي شود. نماز، سيستم باز و گشوده اي است (مثلاً: نمازگزار مي تواند در ركعتهاي اول و دوم نماز، هر سوره اي را كه مايل باشد



[ صفحه 95]



و يا در قنوت هر خواسته اي را كه دارد، عنوان نمايد و يا در ركعت هاي سوم و چهارم، يك تسبيحات اربعه و يا بجاي آن سوره حمد بخواند) باز بودن اين سيستم هم داراي حد و مرزي است. نماز براي قسمت مستحبات، باز بوده و براي قسمت واجبات بسته است. در وندادهاي سيستم نماز شامل مفاهيم، معاني، نمادها و... مي باشند كه در قالب هاي مختلف از جمله: شهادت دادن بر يگانگي خداوند سبحان با ويژگيهاي خاص، قبول رسالت پيامبر اكرم(ص) و ولايت حضرت علي(ع)، بيان بهترين عمل بودن، ياري جستن از خداوندي كه فقط او لياقت عبادت را دارد، قبول معاد، درخواست صراط مستقيم از خداوند متعال [3] و... توسط نمازگزار اظهار مي شود. اين دروندادها بصورتي فشرده،خلاصه،لطيف و شيوا توسط نمازگزار با يك سري حركات جسمي خاص و در بعضي مواقع نمادين به زبان آورده شده كه فراگرد تبديل يا دگرگون سازي عمليات معرفي مي شود. بروندادها يا توليدات اين سيستم كه جزء اهداف آن به حساب مي آيند عبارتند از: اظهار بندگي توسط نمازگزار، جلوگيري از كبر و غرور در نمازگزار، جلوگيري از فحشا و منكرات، ايجاد اطمينان قلبي و ... . در صورتي كه نمازگزار توجه كافي و لازم به اجزاي نماز نداشته باشد، بروندادهاي نماز وي بصورت ضايعات درآمده، در وي بندگي خدا، اطمينان قلبي، دوري از منكرات، عدم كبر و غرور و ... چندان متجلي نمي گردد. در اين حالت چرخه فعاليت در نماز وي چندان مطلوب نمي باشد و تكرار نماز براي او شادي و نشاط به همراه ندارد. در صورتي كه نمازگزار از انرژي، اطلاعات، اخلاص و ايمان كافي برخوردار باشد مي تواند



[ صفحه 96]



در دوره هاي بحراني مثل وسوسه هاي شيطاني به دوام و بقاي نماز خود پرداخته و از نابودي سيستم نماز خود جلوگيري نمايد. [4] چه بسا نمازگزاراني كه پس از مدت ها نماز خواندن، فراگردي را طي نمايند كه به حالات نهايي مغاير با اهداف نماز برسند. (مثل: معاويه، يزيد، خوارج نهروان نماز مي خواندند امّا حالت نهايي فراگرد نماز آنها مغاير با اسلام و اهداف نماز بود) و يا نمازگزاراني كه نماز شب هم مي خوانند ولي حالت نهايي آنها مانند نمازگزاراني است كه فقط نمازهاي واجب را بجا مي آورند؛ كه اوّلي به چندپاياني و دوّمي به هم پاياني تعبير مي شود.