نماز باعث آرامش دل، كوچكي غير خدا، صداقت و اخلاص مي شود. «نماز كرامت نفس به انسان عطا مي كند و آنچنان روح بزرگي به انسان مي دهد كه ثناگوي غيرخدا نمي شود.» [1] نماز باعث زنده ماندن و تقويت دين، حافظ قرآن [2] ، گسترش دهنده شعور اجتماعي، عامل بالندگي فردي و جمعي نمازگزاران و ايجاد كننده قدرت فردي و جمعي در نمازگزاران مي باشد.نماز، بخصوص بصورت جماعت انسجام دهنده اجتماع است. نماز ايجاد كننده هويت براي نمازگزار بوده، وسيله برائت از مشركين [3] و



[ صفحه 53]



ايجاد كننده جنبش اجتماعي است. نماز وسيله اي براي برقراري قسط و عدل بوده و مردم را به قسط و عدل ارشاد مي نمايد. (اگر عدالت را به معناي قرار گرفتن هر چيز در جاي خود كه استعداد آنرا داشته و شايسته آن است، بدانيم؛ در اين صورت ستايش خداوند سبحان و شهادت بر رسالت حضرت محمد(ص) و همچنين عدم پذيرش الهه ها و قبول رب واقعي عالمين و تقاضا از او براي هدايت در صراط مستقيم و مواردي از اين دست، نوعي عدالت است. شركت در نماز جماعت و آگاه شدن از مشكلات مردم بخصوص ضعفا براي برقراري عدالت است. امام جماعت با بيان خطبه هاي خود، مردم را ارشاد نموده، باعث بالا رفتن آگاهي و شعور اجتماعي مردم و مطلع شدن آنها از گرفتاري ها و مشكلات هم كيشان خود و به دنبال آن رفع آن گرفتاري ها و مشكلات مي شود؛ از اين جهت نماز وسيله اقامه قسط و عدل، و ارشاد به آن مي باشد.)

نماز فرايندي است كه انسان را از خودخواهي به خداخواهي هجرت مي دهد [4] ، «نماز (بخصوص بصورت جماعت) بر افكار عمومي تأثير گذاشته ، در شكل گيري اعتصابات، تحريم و تظاهرات ، تأثير فراواني دارد.» [5] ، نماز وسيله ايجاد منزلت اجتماعي براي نمازگزار است.

نماز عامل جامعه پذيري است. نماز بصورت مستقيم و غيرمستقيم در جريان جامعه پذيري افراد تأثير مي گذارد. تأثير مستقيم نماز در جامعه پذيري بدين صورت است كه نمازگزاران با پذيرش و دروني ساختن ارزش هاي موجود در نماز، رفتاري مطابق با انتظارات جامعه اسلامي از خود بروز



[ صفحه 54]



مي دهند. تأثير غيرمستقيم نماز در جامعه پذيري بستگي به ميزان تأثير نماز و دين در ساير نهادها و نظام هاي اجتماعي در جامعه دارد. با توجه به تأثير فراوان نماز و دين در نهادها و نظام هاي اجتماعي در جامعه اسلامي، مي توان بيان نمود كه نماز تأثيري بنيادي در نهادها و نظام هاي اجتماعي جامعه داشته و به همين ميزان، نماز تأثير غيرمستقيم فراواني بر جامعه پذيري افراد دارد.

علاوه بر اينها، نماز وسيله اي براي تعليم، تعلم و آموزش است. «نمازگزار اگر بخواهد نمازش صحيح باشد بايد يك سري آموزش هايي را ببيند، آموزش كلمات عربي قرآن، آموزش احكام، آموزش قبله، آموزش تطهير و غسل و وضو، آموزش شرايط نماز، مقدمات آن و ...» [6] چون نماز با تفكر و تعمق و علم بهتر از نماز بدون تفكر و تعمق است، پس نماز باعث گرايش به علم و علم آموزي مي شود. نماز وسيله اي براي دوري از زندگي نكبت بار است. «نماز ذكر خداوند است و كسي كه از ذكر خداوند اعراض كند زندگي نكبت باري دارد.» [7] .

«نماز وسيله كنترل اجتماعي است. از نماز مي توان به عنوان اهرم فشار و تنبيه اجتماعي استفاده كرد. قرآن مي فرمايد به جنازه فراريان از جبهه نماز نخوانيد.» [8] .

نماز راهي براي خداشناسي است. اين خداشناسي (البته آن هم تا حد و ميزاني) مقدمه اي دارد كه آن خودشناسي است. [9] نماز بيمه كننده انسان در برابر حوادث است.انسان ها در طول زندگي در مقابل حوادث تلخ و شيريني



[ صفحه 55]



قرار مي گيرند كه آن حوادث مي تواند باعث درماندگي و يا غرور شود. نماز مي تواند جلو اين درماندگي و غرور را بگيرد. با خواندن نماز و تكرار آن بطور مرتب روحيه اي به انسان دست مي دهد كه در برابر حوادث زندگي مقاوم مي گردد.

«نمازهاي مرتب، انسان را در برابر حوادث تلخ و شيرين بيمه مي كند.» [10] نماز نوع رابطه كشور ما را با كشورهاي ديگر سمت و سو مي دهد. سياست خارجي ما را در نماز، يكي جمله «غير المغضوب عليهم» تعيين مي كند و يكي «السّلام علينا و علي عباد الله الصالحين».» [11] لباس، طرز پوشش، آرايش و ظاهر فرد تا حدي بيان كننده وقار، شخصيت، اعتبار و منزلت وي مي باشد. نماز در اين بين مي تواند عاملي مهم در مرتب بودن، پاك بودن، معطر و شيك بودن انسان گشته و وقار، شخصيت، اعتبار و منزلت خاصي را به نمازگزاران بدهد. نماز تمريني است براي اطاعت از رهبر؛ آن هم رهبري با خصوصيات و مشخصات قيد شده در متون اسلامي. يكي از شرايط نماز صحيح، قبول و پذيرش ولايت و قرار گرفتن در صراط مستقيم است. «صراط مستقيم، راه خدا است.» [12] ، «راه انبياء است.» [13] ، «راه بندگي خدا است.» [14] و «توكل و تكيه بر خداوند است.» [15] .

تجلي صراط مستقيم در قبول و پذيرش ولايت حضرت علي (ع) و امامان معصوم (ع) مي باشد؛ براي نمونه به علل زير مي توان اشاره نمود: 1- «فردي از امام زين العابدين (ع) پرسيد: چه چيزي سبب قبولي نماز



[ صفحه 56]



است؟ حضرت فرمود: ولايت (دوستي و پيروي از) ما و بيزاري از دشمنان ما.» [16] .

2- «انسان نمازگزار با گفتن جمله «اشهد ان علياً ولي الله» در اذان و با قرائت آيه «اهدنا الصراط المستقيم» در نماز، به امامت ائمه (ع) اقرار مي كند و شهادت مي دهد.» [17] .

3- نماز با ولايت و رهبري معصومين(ع) ارتباطي مستقيم دارد. در سوره «حمد» كه مي گوئيم «اهدنا الصراط المستقيم» يعني: خداوندا! ما را به راه امامان معصوم (ع) هدايت كن و پيرو امامت و دوستدار ولايت گردان. امام صادق(ع) مي فرمايد:مراد از «صراط المستقيم» اميرالمؤمنين علي(ع) است. و امام سجاد (ع) مي فرمايد: صراط مستقيم ما ائمه ايم. [18] .

4- «نماز بدون شناخت امام معصوم (ع) و بدون پيروي از او بي فايده است، آنها كه براي كشتن امام حسين(ع) به كربلا رفته بودند همه تارك الصلوة نبودند؛ بلكه نماز جماعت مي خواندند و خود يزيد و معاويه پيشنماز بودند.» [19] .

5- «كدام نماز است كه سخن از علي (ع) و اولاد علي (ع) در آن نيست؟ كدام نماز است كه در آن تشهد نيست؟در تشهد يكي از واجباتش اين است كه بگوييم «اللهم صل علي محمد و آل محمد» اين در متن عبادت ماست. در كنار شهادتين درود بر اين خاندان در متن عبادت است.» [20] .



[ صفحه 57]



6- «رسول خدا (ص) فرمود: كسي كه نماز بخواند و در آن بر من و اهل بيتم صلوات نفرستد نمازش پذيرفته نمي شود.» [21] .

نماز (بخصوص نماز جماعت) باعث هم سويي و هم جهتي نمازگزاران و منظم شدن آنها (از جهت زمان و در صف بودن و هم در ساير اعمال نماز) مي گردد.

نماز داراي تأثيرات بهداشتي فراواني است.

الف . بهداشت جسمي : تأثيرات بهداشتي (جسمي) وضو گرفتن بر كسي پوشيده نيست. بخصوص اگر به اين امر توجه كنيم كه تكرار وضو هم در اسلام توصيه شده. [22] وصيت پيامبر اكرم (ص) به حضرت علي (ع) مبني بر اينكه «هر نماز با مسواك، برابر است با نماز چهل روز بدون مسواك.» [23] و «مولاي متقيان (ع) فرمود: بر تو باد مسواك زدن پيش از وضوي هر نماز.» [24] يك عامل تشويقي براي رعايت بهداشت دهان و دندان مي باشد. «نمازگزاري كه مي داند هر ركعت نماز با مسواك، برابر با هفتاد ركعت بدون مسواك است، مسواك زدن را رها نمي كند.» [25] .

نمازگزاري كه مي داند بايد بخصوص هنگام نماز پاك باشد در فكر حمام كردن و بهداشت فردي مي افتد و هم به فكر ضرورت حمام و ساختن آن بوده و بهداشت را براي ديگران ايجاد مي كند. نمازگزاري كه مي داند عالم محضر خداوند سبحان است و مي داند در موقع نماز بايد خداوندي را



[ صفحه 58]



عبادت كند كه زيبا بوده و زيبايي را دوست دارد؛ خداوندي كه در جميع جهات بهترين است، پس با رعايت نكات بهداشتي در مقابل معبود خود قرار مي گيرد. اين نمازگزار مسجد را پاك نگه داشته و در رعايت بهداشت در مسجد مي كوشد.

ب. بهداشت رواني : نماز باعث آرامش رواني، اطمينان قلبي، سرور و شادماني نمازگزاران مي شود. [26] تأثير وضو و نماز بر تخفيف تشنجات رواني تا آنجاست كه «پيامبر اكرم(ص) فرمود: هرگاه يكي از شما خشمگين شد وضو بگيرد.» [27] و «ابن عباس مي گويد: هرگاه رسول خدا (ص) از كاري محزون مي شد به نماز پناه مي برد.» [28] ، «رسول خدا (ص) فرمود: هرگاه كار بر پيامبران الهي سخت مي شد و بيمناك و اندوهگين مي شدند به نماز پناه مي بردند.» [29] .

دانش نوروفيزيولوژي (Neurophysiology) و شاخه هاي مختلف آن از جمله نوروسايكولوژي (Neuropsychology) كه به بررسي كاركرد سيستم عصبي مي پردازد، به پيشرفت هاي چشمگيري نايل آمده است. يكي از مباحث جالب كه در اين دانش مطرح شده اين است كه بخشي از حواس كه در سرتاسر بدن وجود دارد و به «حواس پيگيري» معروف هستند با قسمتي از قشر خاكستري مغز ( يعني قشر حسي) در ارتباط است. اين قشر حسي شكل يك آدمك را داراست و آن را آدمك حسي (Sensoy homonculus)



[ صفحه 59]



ناميده اند. صورت و دستها و كف پاي اين آدمك حسي بسيار بزرگ بوده و تنه و ران و ساق پاي كوچكي دارد. تعداد گيرنده هاي حسي صورت و دستها در انسان بسيار زياد است. در نتيجه وضو گرفتن حدود 20% از سطح بدن مرطوب ميشود( كف دستها، داخل دهان، صورت، ساعدها، جلو سرو روي پاها) ولي گيرنده هاي حسي اين مناطق اينقدر زياد هستند كه قسمت بسيار بزرگي از آدمك حسي را تحريك مي كنند و هوشياري انسان را به سطح بالايي مي رسانند. شرع مقدس اسلام با سهل ترين عمل و كمترين زحمت(وضو) بيشترين نشاط، قدرت تمركز و توجه كافي را با بهترين، بي خطرترين، بهداشتي ترين و خوشايندترين وسيله يعني آب ايجاد مي كند. البته اينها يك وجه از اغراض و اهداف وضو هستند و مطمئناً در وضو نكات و ظرايفي ديگر مانند اهداف معنوي و تربيتي نيز تربيتي نهفته است. نمونه اين موارد را مي توان در كلمات، مفاهيم و معاني كه ضمن وضو مي توان بيان نمود، ذكر كرد. [30] (ذكر و ياد خدا و تقاضا و درخواست نمودن از خداوند موقع وضو)

نماز باعث پيدايش و ساخت مساجد شده و به دنبال آن زمينه بروز هنرهايي در اين مورد مي شود مانند سبك معماري، كاشيكاري، گچ بري، آينه كاري، مقرنس و...؛ هنرهايي كه داراي شهرت جهاني است. حضرت محمد (ص) فرمود: «نماز وسيله آبادي مساجد و زينت شهر است.» [31] ، «فكر و فرهنگ نماز، مسأله مسجدسازي، موقوفات، هنرمعماري و تعاون مردمي



[ صفحه 60]



در بناي مسجد، انفاق و ايثار مال و جان در تأسيس آن را در جامعه بوجود مي آورد.» [32] نماز گسترش دهنده هنر عظيم معماري در ايران، رشد كاشيكاري و هنرهاي مربوط به آن گرديده است. نماز باعث ايجاد مساجدي شده كه براي مسلمين افتخارآميز بوده.نماز باعث شكل دهي به معابر و ساختمان ها مي شود. «در جهت گيري خانه ها و شهرسازي مسأله قبله و نماز را فراموش نكنيد.» [33] نماز تأثيرات فراواني را در دوست يابي دارد؛ آن هم دوستان خوب و ارزشمند.

«كساني كه به مسجد ميروند براي بندگي خدا مي روند. حيله ها و ناز و كرشمه ها و خودنمايي ها را كنار مي گذارند. انسان مي تواند در ميان مردم مسجد،دوست خود را انتخاب كند.» [34] .

نماز ايجاد كننده روحيه تعاون و همياري و امداد بين مردم است. «يكي از بركات نماز بخصوص در مساجد، امدادگري است،...امدادرساني به جبهه هاي جنگ و كمك به فقرا از مسجد و در سايه بركات نماز بوده و خواهد بود. مسلمين از پايگاه مساجد به جبهه مي رفتند، انقلاب اسلامي ايران هم از مساجد شروع شد». [35] .

نماز تأثير فراواني در اقتصاد منزل و جامعه دارد. فرد نمازگزار بايد با لباسي نماز بگذارد كه حلال باشد. آب وضو و مكان نماز بايد حلال باشد. غذايي كه نمازگزار مصرف مي كند بايد حلال باشد. كليه نمازگزاران از هر رنگ و نژاد، شغل، ميزان و نوع تحصيلات و خانواده رو به سوي قبله براي



[ صفحه 61]



هدفي معين، بزرگ و مقدس به نماز مي ايستند. اين يگانگي در هدف باعث هماهنگي و مساوات در بين آنها مي شود؛ بخصوص اگر اين نماز به شكل جماعت برگزار شود اين هماهنگي و مساوات بيشتر تجلي و بروز مي كند.«نماز جماعت تمرينِ از مردم بودن، در مردم بودن، با مردم بودن، است». [36] افرادي كه به مسجد براي نماز مي روند با يكديگر الفت داشته و نسبت به هم محبت مي ورزند و در غم و شادي همديگر شريك بوده و با هم همكاري مي كنند. فرد نمازگزار سعي مي كند كه عنوان مذهبي خود را لكه دار نكند و آبروي خود را حفظ نمايد.

نماز و سياست رابطه تنگاتنگي دارند.

الف: نماز در حالت فرادي علاوه بر يك عمل عبادي، يك عمل سياسي هم مي باشد؛ زيرا قبول خداوند و عدم تسليم در مقابل غير او به معني تسليم نشدن در مقابل هر طاغوت و هر حكومت مستبد است.

ب: نماز در حالت جماعت، بخصوص نماز جمعه كاملاً داراي بار سياسي است. [37] نماز هم خود يك مبارزه است و هم زمينه مبارزه را فراهم مي كند. نماز مبارزه با الهه ها، شياطين، منيّت ها و...است. وقتي نمازگزار در مقابل غيرخدا تسليم نشود به معني مبارزه با آنها است؛ اين مبارزه مي تواند اشكال مختلف به خود بگيرد. از طرف ديگر نمازگزار خود را موظف مي داند كه از رهبران و حكومت هايي كه در راه تعاليم الهي قدم بر مي دارند و در صراط مستقيم هستند، دفاع نموده و با مخالفان آنها به مبارزه برخيزد. پس نماز باعث دو شكل مبارزه مي شود.



[ صفحه 62]



اول، مبارزه با حكومت هاي طاغوتي كه بر جامعه مسلط شده اند و مي خواهند ارزش ها و تعاليم الهي را كم رنگ كرده، يا از بين ببرند.

دوم، مبارزه با دولت ها و گروه هايي كه مي خواهند با حكومت موجود جامعه كه در جهت ارزش ها و تعاليم الهي قدم بردارد، ضديت كنند.

نماز با مشورت ارتباط دارد. قرآن كريم در اين زمينه مي فرمايد: «مؤمنين كساني هستند كه دعوت پروردگارشان را اجابت كرده و نماز را برپا مي دارند و كارهايشان به صورت مشورت در ميان آنها است.» [38] ارتباط نماز و مشورت باعث مي شود:

1- وقتي نمازگزار با ديگر نمازگزاران انس و الفت داشته باشد، صفا و صميميت بين آنها برقرار بوده و با آنها طرح دوستي برقرار مي كند؛ در اين حالت جهت انجام بعضي از امور با ديگر نمازگزاران مشورت مي كند. اين اقدامي است از طرف فرد نيازمند به حل مشكل خود؛ يعني فردي كه با مشكلي مواجه شده و مي خواهند آنرا برطرف نمايد.

2- وقتي نمازگزار با ديگر نمازگزاران ارتباط برقرار مي كند و از مشكلات ديگران مطلع مي شود سعي مي كند آن مشكلات را برطرف كرده، فرد مبتلا به مشكل را برهاند. اين اقدامي است از طرف افرادي كه از مشكلات و گرفتاري هاي ديگران با اطلاع مي شوند.

«نماز باعث رحمت بين مردم ميشود زيرا در نمازهاي يوميه شصت بار لغت رحمت را بكار مي بريم.» [39] نماز عامل بازدارنده از حرص و آز و كم طاقتي است. [40] نماز باعث بروز شغل هايي در جامعه مي شود؛ از جمله



[ صفحه 63]



اين شغل ها عبارتند از: توليد و توزيع مهر و تسبيح (سبحه)، سجاده، قبله نما، زيلوي مساجد. نماز و اذان داراي آهنگ و موسيقي خاصي است. اين موسيقي تأثير فراواني بر نمازگزاران و ديگر افراد بجا مي گذارد.

نماز باعث هم آوايي جهان هستي و نمازگزار با يكديگر مي شود. كليه اشياء در جهان هستي در حال تسبيح خداوند هستند. [41] و همچنين در اين زمينه «مولاي متقيان (ع) فرمود: هنگامي كه انسان مشغول نماز است، بدن و لباسش و آنچه در اطراف اوست تسبيح خدا مي گويد.» [42] بدين جهت ، بجاآوردن نماز، پرستش ، كرنش و ثناي معبود هم آوايي با جهان هستي است.