«نماز بيان كننده جهان بيني و ايدئولوژي اسلام است.» [1] «شناخت ما از جهان و هستي «جهان بيني» است.» [2] جهان بيني از مجموعه «هست ها» و «نيست ها»، «بودها» و «نبودها» سخن گفته تا تصويري كلي از جهان هستي براي ما بوجود آورد. تصويري كه اساسي بوده و با مسائل جزيي سروكار ندارد. پس جهان بيني، شامل آگاهي هاي كلي و اساسي كه ما درباره جهان داريم، مي باشد.



[ صفحه 34]



مسائل اساسي و رئوس هر جهان بيني متعدد است؛ ولي در اينجا فقط به شمه اي از آن اشاره مي شود:

الف. آيا جهان و نظامات حاكم بر آن، زاييده خود جهان است يا موجودي والا، جهان و نظامات حاكم بر آن را بوجود آورده است؟

ب. اگر جهان و نظامات حاكم بر آن توسط موجودي والا و برتر بوجود آمده، داراي چه ويژگي هايي مي باشد؟

ج. آيا انسان موجودي انتخابگر است و در اين انتخاب كاملاً آزاد است و هيچ نوع محدوديتي براي او وجود ندارد؟

د. آيا انسان مي تواند فقط با عقل و دانش خود زندگي خويش را از هر جهت اداره كند يا علاوه بر عقل و دانش نياز به هدايت الهي نيز دارد؟

ه . اگر انسان محتاج هدايت الهي مي باشد ، اين هدايت منقطع بوده يا هميشگي است؟

و. آيا جهان نسبت به كارهاي انسان بي تفاوت است، عادل و ظالم و ... در برابر جهان يكسان است؟

ز. آيا زندگي انسان محدود به همين زندگي دنيوي است يا مرگ دروازه ي زندگي مجددي است؟

ح. آيا در آفرينش جهان و انسان هدفي در كار است يا نه؟ [3] .

در مقابل اين مسائل و رئوس مطالب، نماز به روشي شيوا، صحيح، دلنشين و زيبا پاسخي گويا و كامل دارد.

- در مورد بند «الف» نمازگزار در بيان جملات و عبارات نماز (در حمد،



[ صفحه 35]



سوره، تشهد، قنوت،تسبيحات اربعه و ...) به كرّات شهادت بر وجود و يگانگي خداوند مي دهد. همه اين موارد نشان دهنده ي اين مطلب است كه نظامات حاكم بر جهان زاييده خود جهان نبوده؛ بلكه وجودي والا آنها را خلق و كارگرداني كرده و مي كند. نمازگزار با قبول وجودي والا و شهادت بر يگانگي او در نماز، انواع توحيد را به زبان جاري مي كند. نمازگزار در سوره توحيد (اخلاص)، توحيد ذاتي را بيان مي كند. «جمله ي «ولم يكن له كفوا احد» نشان دهنده توحيد ذاتي است.» [4] «در سوره حمد جمله ي «الحمدلله رب العالمين» و نوعاً در قنوت كلمه «ربنا» بيان كننده توحيد ربوبيب است توحيد ربوبيب جدا از توحيد خالقيت نيست.» [5] «هنگام برخاستن از سجدتين براي شروع ركعت بعد، ذكر «لاحول ولا قوة الا بالله» و يا «بحول الله و قوته اقوم و اقعد» نشان دهنده توحيد افعالي است.» [6] «كلمه طيبه «لا اله الا الله» بيش از هر چيز ناظر بر توحيد عملي است.» [7] «همچنين كلمه «اياك نعبد و اياك نستعين» بيان كننده توحيد در عبادت (توحيد عملي) است. «در روايت آمده است كه: «رَحْمنْ» همان كسي است كه به روزي بندگانش شديداً متمايل است و مواد روزيش را از آنان نبُرد؛ اگرچه آنان فرمانش نبرند.» [8] كه بيان كننده درجه توحيد رازقيت است.

با توجه به اينكه كلمه طيبه «الله» جميع صفات، ويژگيها و توانايي هاي خداوند سبحان را در خود جاي داده، مي توان ابراز داشت كه، بكار بردن اين



[ صفحه 36]



كلمه طيبه در نماز نشان دهنده بيان انواع و درجات توحيد ذاتي و صفاتي و افعالي (ربوبيت، خالقيت، حكومت، تقنين، اطاعت، رازقيت ، مالكيت ، عبادت و...) در نماز بوده كه نمازگزار آنها را بيان مي كند.

- در مورد بند «ب» نمازگزار در مواردي چون: ابتداي سوره هاي حمد، اخلاص (توحيد) و ...، با قرائت كلمه طيبه «بسم الله الرحمن الرحيم» و در سوره حمد با قرائت «الرحمن الرحيم» ويژگي هاي برترين وجود را به زبان جاري مي نمايد.

- در برابر بند «ج» در سوره حمد كه جزء اصلي نماز است، نمازگزار مي خواند: «اياك نعبد و اياك نستعين» اين مطلب گوياي اين است كه نمازگزار به ميل خود، آگاهانه و از روي انتخاب فقط خداوند سبحان را مي پرستد و از او ياري مي طلبد. البته دامنه آزادي نمازگزار كاملاً نامحدود نبوده بلكه حد و مرزي هم دارد. آنجا كه نمازگزار در سوره حمد از خداوند طلب هدايت مي كند، يا در قنوت از آن ذات اقدس تقاضاهايي دارد، يا با واجباتي در نماز مواجه مي شود، همگي نشان دهنده حد و مرز آزادي عمل نمازگزار است.

- در مورد بند «د» شهادت نمازگزار بر رسالت پيامبر اكرم(ص) و صلوات فرستادن بر حضرت ختمي مرتبت در جاي جاي نماز، مؤيد اين مطلب است كه در جهان بيني نماز انسان محتاج به هدايت الهي بوده و بدون آن نمي تواند زندگي خويش را از هر جهت اداره كند.

- در مورد بند «ه» اقرار نمازگزار بر ولايت حضرت علي(ع) و صلوات فرستادن بر محمّد و آل محمد(ص) نشان دهنده اين مطلب است كه هدايت الهي منقطع نبوده؛ بلكه هميشگي است.



[ صفحه 37]



- در مورد بند «و» نمازگزار در سوره حمد مي خواند «مالك يوم الدين» و به دنبال آن از خداوند سبحان تقاضا و درخواست دارد كه جزو گروه مغضوبين و ضالين قرار نگرفته و در صراط مستقيم قرار گيرد. همچنين تأكيدي كه بر بعد اخلاق در نماز مي شود، مؤيد اين مطلب و موضوع است كه جهان نسبت به كارهاي انسان بي تفاوت نبوده، عادل و ظالم و ... در برابر جهان يكسان نيستند.

- در مورد بند «ز» نمازگزار در سوره حمد مي خواند «مالك يوم الدين» كه به معني قبول اصل معاد است. علاوه بر اين وقتي نمازگزار نوعاً در قنوت از خداوند رحيم چيزهاي نيكو در آخرت را طلب مي كند، به معني آن است كه زندگي انسان محدود به اين جهان نبوده و مرگ پلي است براي ورود به جهان ديگر.

- در مورد بند «ح» يكي از اهداف خلقت انسان ستايش و عبادت خداوند سبحان است. در قرآن مجيد آمده: «جن و انسان را نيافريدم مگر اينكه مرا پرستش كنند.» [9] امير مؤمنان حضرت علي(ع) فرمود: «هنگامي كه انسان مشغول نماز است، بدن و لباسش و آنچه در اطراف اوست تسبيح خدا مي گويند.» [10] نمازگزار در سوره حمد با خواندن «اياك نعبد» اين هدف را تحقق مي بخشد.