از جمله موضوعات بسيار مهم در هر مكتب، موضوع شناخت و شناخت شناسي آن مكتب است. شناخت شناسي، مقدمه و سنگ زيرين جهان بيني است. در اسلام عزيز، موضوع شناخت (معرفت) و شناخت شناسي داراي اهميت بسيار فراواني است تا جايي كه معرفت به حضرت حق و ذات يگانه و بي همتاي او بالاتر از نماز و هر كار ديگري است.

در مبحث شناخت شناسي مسائل و سؤالاتي مطرح مي شود كه تعدادي از آنها عبارتند از.

1- آيا جهان و موجودات، واقعيت دارند يا خيالي مي باشند؟

2- اگر موجودات واقعيت دارند، آيا قابل شناخت هستند؟

3- اگر موجودات قابل شناخت مي باشند، آيا به تمامي قابل شناخت هستند يا بعضي از قسمت هاي آنها غير قابل شناخت و يا دير شناخت هستند؟

4- در صورتي كه موجودات به تمامي قابل شناخت نباشند، علل ديرشناختي يا قابل شناخت نبودن آنها در چيست؟

الف . آيا علت آن، اين است كه ذهن انسان (فاعل شناسايي) ناتوان است؟

ب . آيا علت اين موضوع عبارت از اين است كه موجودات جهان (موضوع شناخت) دست نيافتني و يا ديرشناخت هستند؟

ج . آيا علت آن، اين است كه ابزارهاي شناخت انسان ناقص هستند؟



[ صفحه 31]



در مقابل، مسائل و سؤالات مطرح شده را، نماز و اسلام به شيوه اي متين، استوار، مستدل و منظم پاسخ مي دهد.

- در برابر بند اول پاسخ اسلام اين چنين است

الف . در قسمت هاي مختلف نماز، نمازگزار به وجود دو نوع موجود مادي و غيرمادي، فيزيكي و متافيزيكي و يا جسم و روح اشاره دارد. نماز و اسلام، بنيان و جوهر حقيقي و اصلي هستي را ذات يگانه و بي همتايي مي داند كه جز او به هيچ وجود ديگري باور ندارد

ب . در سوره حمد مي خوانيم «الحمدلله رب العالمين» و نوعاً در قنوت مي خوانيم «ربنا آتنا في الدنيا حسنه و ...» اين موارد بيان كننده وجود جهان واقعي است. زيرا خداوند را رب جهاني خيالي دانستن امري دور از ذهن، نامعقول و غيرممكن است. همچنين در قنوت كه ما از خداوند سبحان نيكي در اين دنيا را طلب مي كنيم، خود دليل خيالي نبودن و واقعي دانستن جهان است.

- در برابر بند دوم پاسخ اين است كه :

الف . شناخت و معرفت به حضرت حق و وجود والاي بي همتا، نه تنها ممكن كه شرط سلامت و ايمان و تنها راه رستگاري و هدف خلقت است.

ب . «دين عيسي و موسي(ع) هم كه مانند اسلام پيرو دين فطري ابراهيم خليل هستند، نمي توانند مخالف علم بوده باشند، زيرا آن دين الهي كه مي گويد: اين جهان هستي و نوع انساني آيات الهي بوده و بايد آنها را درك كنيد و بشناسيد، ...». [1] و يا «دو ركعت نماز دانشمند بهتر است از هفتاد



[ صفحه 32]



ركعت نماز غيردانشمند.» [2] و «هر ركعت نماز گزاردن پشت سر امام دانشمند برابر با هزار ركعت نماز مي باشد.» [3] و «رسول اكرم(ص) فرمود: خواب همراه با علم بهتر است از نماز همراه با جهل.» [4] و يا فرمود: «مقدار اندكي از علم از مقدار زياد عبادت بهتر است.» [5] و همچنين «مولاي متقيان(ع) فرمود: عبادتگر بي علم، همچون خر آسياب است كه همواره در يكجا مي چرخد و گامي پيش نمي رود.» [6] و مواردي از اين دست، نشان دهنده قابل شناخت بودن جهان است.

- در برابر بند سوم چنين پاسخ داده مي شود:

الف. شناخت و معرفت به يگانه بي همتا در همه ي ابعاد ممكن نيست كه آن وجود والا فرمودند: «يَسْئَلُونَكَ عَنِ الرّوحِ قُل الرّوحُ مِنْ اَمْرِ رَبّي وَ ما اُوتيتُمْ مِنَ الْعِلمِ اِلّا قَليلاً» [7] مي پرسند ترا از روح، بگو روح از امر پروردگارم است و داده نشديد از دانش مگر اندكي. شناخت صفات حضرت حق ممكن شرط و لازمه حركت بسوي آن يار محبوب و معشوق است.

ب . شناخت و معرفت نسبت به اجسام و جهان و اسرار و رموز آن به تمامي امكان پذير نيست. و يا دير شناخت بوده و يا قابل شناخت نيست.

- در برابر بند چهارم پاسخ اسلام و نماز اين است كه:

الف . ذهن انسان توانايي آنرا ندارد كه به طور كامل و همه جانبه و در همه ابعاد، وجود آن موجود والا، يگانه و بي همتا را بشناسد. حتي حضرت



[ صفحه 33]



ختمي مرتب محمد مصطفي(ص) نيز در اين مورد فرمودند: حق ترا آنگونه كه شايسته بود نشناختيم «ما عرفناك حق معرفتك». وجود آن موجود بي همتا و يگانه طوري نيست كه بتوان به طور كامل آن را شناخت. ميزان شناخت افراد نسبت به حضرت حق بستگي به ميزان مجاهدت، رياضت آنها در درك آن حقيقت ناب و ميزان از خود بريدن و به خدا متصل شدن (و ميزان عشق به آن زيباي مطلق) دارد.

ب . ذهن انسان آن قدرت را ندارد كه بتواند تمام اسرار و رموز جهان هستي و موجودات (اجسام) را بشناسد؛بلكه در هر زمان و دوره به ميزاني از اين اسرار و رموز آگاه مي شود. اين امر ناشي از اين است كه:

- جهان هستي داراي وسعت و گستردگي كمي و كيفي بسيار زيادي است و تمام جهات و ابعاد خود را در معرفي و شناخت انسان قرار نمي دهد.

- از طرفي، ابزار شناخت انسان ها يكسان نيست. از طرف ديگر اين ابزارها قادر نيستند ذات اشياء را بطور كامل، همه جانبه و در همه ابعاد هويدا سازند.