پرسش شماره 156) چرا نماز مسافر شكسته است و نمي تواند روزه بگيرد؟

خداوند مي فرمايد: (و اذا ضربتم في الأرض فليس عليكم جناح أن تقصروا من الصلاة...)؛ [1] .

هنگامي كه سفر مي كنيد، گناهي بر شما نيست كه نماز را كوتاه كنيد.

در ادامه اين آيه آمده است: اگر از فتنه و خطر كافران بترسيد؛ اما فقها با توجه به روايات، حكم عموم برداشت كرده اند [2] .

كسي كه مسافر است بايد نماز ظهر و عصر و عشا را با هشت شرط، شكسته بخواند. [3] پس بر مسافري كه هشت شرط ذكر شده در توضيح المسائل را داشته باشد واجب است نماز را شكسته بخواند.

خداوند درباره ي عدم وجوب روزه در سفر مي فرمايد: (و من كان مريضا أو علي سفر فعدة من أيام أخر يريد الله بكم اليسر و لا يريد بكم العسر...)؛ [4] و آن كس كه بيمار يا در سفر است، روزهاي ديگري را به جاي آن، روزه بگيرد. خداوند راحتي شما را مي خواهد نه زحمت شما را [5] .

امام صادق عليه السلام از رسول اكرم صلي الله عليه و آله نقل مي كند: افطار در سفر و نماز شكسته از هداياي الهي است و كسي كه به آن توجه نكند، هديه الهي را رد كرده است.

مرحوم علامه ي طباطبائي روايتي نقل كرده اند كه خلاصه و مضمونش اين است:حكم شكسته خواندن نماز، تصدق و ارفاقي از سوي خداوند متعال به مسلمانان است



[ صفحه 226]



و اما اين كه واجب است نماز به صورت شكسته خوانده شود، براي اين است كه قبول تصدق خداوند منان واجب است [6] با توجه به بيان فوق، شايد يكي از فلسفه هاي عدم وجوب روزه در سفر و شكسته بودن نماز، همان مسئله ي تخفيف در تكليف باشد.

پرسش شماره 157) با توجه به امكانات و وسايل راحتي در اين زمان و سخت نبودن مسافرت ها، چرا بايد نماز را در مسافرت شكسته بخوانيم و روزه نگيريم؟

فقها و مفسران با توجه به آيه ي 101 سوره نسا و رواياتي كه در زمينه ي تفسير اين آيه و حكم مسافر وجود دارد، به شكسته شدن نماز مسافر حكم داده اند؛ [7] بنابراين، اولين و متقن ترين دليل، وجود اين آيه و روايات است؛ طبق اين دليل ها - كه مطلق هستند و تمام مكان ها و زمان ها را شامل مي شود - وظيفه ي ما تعبدا شكسته خواندن نماز است، اگر چه حكمت و مصلحت آن را ندانيم؛ زيرا در آيات و روايات به فلسفه ي برخي از احكام اشاره نشده يا دست كم به دست ما نرسيده است. در اين گونه موارد ممكن است با دليل هاي عقلي يا تجربي به بخشي از آن ها پي ببريم؛ ولي چون علم و عقل ما محدود است، نمي توانيم فلسفه ي كامل آن را به دست آوريم؛ اما از آن جا كه به حكيم بودن خداوند يقين داريم و مي دانيم احكامي كه صادر مي كند طبق مصلحت و حكمت است، از اين رو با توجه به اقتضاي روحيه ي بندگي، آن عبادت را انجام مي دهيم.

عده اي گفته اند: شايد يكي از حكمت هاي شكسته شدن نماز مسافر اين باشد كه همواره سفر، با يك سلسله رنج و زحمت همراه است؛ زيرا مسافرت معمولا به هم زدن يك زندگي عادي است كه انسان با آن خو گرفته است؛ چنين تحولي، خالي از رنج و زحمت و محدوديت نخواهد بود و خواه ناخواه برنامه ي غذايي، استراحت و ساير جهات زندگي انسان دگرگون مي شود. در اين صورت مي توان گفت: درست است كه امروز تسهيلاتي براي مسافرت، فراهم آمده است، با اين همه، هرگز زندگي در سفر



[ صفحه 227]



بسان زندگي در خانه نيست و آن شرايطي كه براي انسان، در محل خود فراهم است، در بيرون شهر فراهم نيست؛ بنابراين، مشكلات سفر همچنان محسوس است.

گذشته از اين، امروزه سه چهارم مردم، در روستاها زندگي مي كنند كه مسافرت از آن نقاط، مشقت فراوان دارد و تخفيف نماز و شكستن روزه براي آنان نوعي ارفاق به شمار مي رود؛ اين را هم مي دانيم كه بسياري از احكام، از جمله كوتاه كردن نماز و خوردن روزه، يك حكم كلي است كه به منظور ارفاق به مردم تشريع شده است و اگر مسافرت در موارد جزئي و نادر، داراي هيچ گونه مشقت و زحمت نباشد، موجب تغيير و دگرگوني حكم كلي نمي گردد.

پرسش شماره 158) بر پايه ي آيات 101 تا 104 سوره نسا، خداوند هنگام خطر و بيم از دشمن، شكسته خواندن نماز را سفارش فرموده است، چرا ما براي مسافرت هايي كه هيچ گونه خوف و خطري ندارد و مسافت آن نيز بسيار كم است (چهار فرسخ) نماز را كوتاه مي خوانيم در صورتي كه وقت كامل خواندن هم داريم؟

از مجموع آيات ياد شده چنين برداشت مي شود كه شكسته خواندن نماز در سفر، بر ترس از دشمن وابسته نيست؛ زيرا در ابتداي آيه مي گويد: (و اذا ضربتم في الأرض...). اين قسمت از آيه، صورت مسافرت هاي عادي و معمولي را در نظر دارد نه فقط صورت خوف را؛ به علاوه، نماز خوف در دو آيه ي بعد به طور جداگانه و با احكام خاص خودش بيان شده است. نماز خوف با نماز شكسته (قصر) در سفر متفاوت است. روايات متعددي كه اهل سنت و شيعه در نماز شكسته (قصر) نقل كرده اند اين عموميت را تأييد مي كند و ممكن است مقيد ساختن حكم قصر به مسئله ي خوف از اين جهت باشد كه به وضع مسلمانان در آغاز اسلام نظارت داشته است و به اصطلاح، اين قيد غالبي است و در جاي خودش (علم اصول) اين مطلب اثبات شده كه چنين قيودي مفهوم [موافق يا مخالف] ندارد و اين گونه نيست كه اگر اين قيد نباشد حكم هم نباشد يا از اين جهت باشد كه بعضي از مفسران معتقدند كه مسئله ي نماز قصر، نخست هنگام خوف تشريع شده، سپس اين حكم توسعه پيدا كرده يا اين تعلق حكم قصر به خوف به سبب تأكيد باشد؛ يعني نماز قصر براي مسافر همه جا لازم است؛ ولي هنگام خوف تأكيد بيشتري دارد.



[ صفحه 228]



در روايات فراواني آمده است كه نماز مسافر به صورت خوف اختصاص ندارد؛ از جمله:

1. در تهذيب به اسناد خود از زراره روايت شده است كه گفت: از حضرت باقر عليه السلام پرسيدم: آيا نماز خوف و نماز مسافر هر دو شكسته هستند؟ فرمود: آري، نماز خوف براي قصر سزاوارتر از نماز مسافر است بدون خوف.

2. در تفسير الدر المنثور آمده است كه ابن شيبه، عبد بن حميد، احمد، مسلم، ابوداود، ترمذي، نسائي، ابن ماجه و... در ناسخ و ابن جبان از يعلي بن اميه روايت كرده اند كه گفت: از عمر بن خطاب سؤال كردم: خدا مي فرمايد: (ليس عليكم... ان خفتم...)؛ يعني اگر از فتنه انگيزي كافران مي ترسيد عيبي ندارد كه قصر بخوانيد، در حالي كه مردم در امن به سر مي برند! عمر به من گفت: من از همين مطلبي كه تو تعجب كرده اي تعجب كردم و از رسول الله صلي الله عليه و آله سؤال كردم، حضرت فرمودند: صدقه اي است كه خدا به شما داده، شما هم صدقه خدا را قبول كنيد. از ابن عباس روايت كرده اند: بين مكه و مدينه در حالي كه ايمن بوديم... نماز را با پيغمبر صلي الله عليه و آله دو ركعتي خوانديم [8] .

امام باقر عليه السلام مي فرمايد: شكسته خواندن نماز در سفر، واجب است؛ همان گونه كه تمام خواندن آن در وطن، واجب است [9] .