احاديث و روايات متعددي بر مشروط بودن نماز جمعه به امام يا منصوب ايشان دلالت دارند. در اين بخش به بيان و بررسي مختصر تعدادي از آن اكتفا مي شود.

الف - روايت شيخ صدوق در كتاب العيون و العلل از فضل بن شاذان از امام رضا عليه السلام: [1] .

فان قال (القائل) فلم صارت صلوة الجمعة اذا كانت مع الامام ركعتين، و اذا كانت بغير امام ركعتين و ركعتين؟ قيل لعلل شتي: 1) منها ان الناس يتخطون الي الجمعة من بعد، فاحب الله أن يخفف عنهم لموضع التعب الذي صاروا اليه 2) و منها ان الامام يحبسهم للخطبة و هم منتظرون للصلوة، و من انتظر الصلوة فهو في الصلوة في حكم التمام 3) و منها ان الصلوة مع الامام أتم و أكمل، لعلمه و فقهه و فضله و عدله 4) و منها ان



[ صفحه 66]



الجمعة عيد و صلوة العيد ركعتان، و لم تقصر لمكان الخطبتين.

(فان قال) فلم جعلت الخطبة؟ (قيل) لان الجمعة مشهد عام فأراد أن يكون للامير سبب الي موعظتهم و ترغيبهم في الطاعة و ترهيبهم من المعصية و فعلهم، و توفيقهم علي ما أرادوا من مصلحة دينهم و دنياهم، و يخبرهم بما ورد عليه من الافاق (الافات) من الاهوال (الاحوال) التي لهم فيها المضرة و المنفعة.

اگر سؤال شود چرا زماني كه نماز جمعه با امام اقامه شود دو ركعت است و زماني كه به غير امام باشد دو ركعت و دو ركعت (چهار ركعت) است؟ در پاسخ گفته شود به علتهاي متعددي چنين است 1) يكي از آن علل اين است كه مردم از مسافتهاي دور به نماز جمعه مي آيند و خداوند دوست دارد به جهت رنج و سختي كه در اين جهت متحمل شده اند، ركعات نماز را بر آنها تخفيف دهد. 2) و از ديگر علل اين است كه امام، مردم را جهت شنيدن خطبه در محل نماز جمعه در انتظار نگه مي دارد؛ و كسي كه در انتظار نماز باشد در انجام دو ركعت نماز، حكم نماز تمام را دارد. 3) و از ديگر علل اينكه انجام نماز با امام تمام تر و كامل تر است به دليل علم و فقه و فضل و عدل امام. 4) و از ديگر علل اينكه روز جمعه عيد است و نماز عيد هم دو ركعت است...

حديث فوق دلالت دارد بر اينكه اقامه ي نماز جمعه از مناصب امام معصوم و زعيم و سياست گزار مسلمين است بلكه دلالت بر مسلم بودن چنين امري دارد. [2] .

ب - روايت شيخ طوسي به اسنادش از محمد بن مسلم از امام محمد باقر عليه السلام كه فرمود: [3] .

تجب الجمعة علي سبعة نفر من المسلمين و لا تجب علي أقل منهم: الامام و قاضيه و المدعي حقا و المدعي عليه و الشاهدان و الذي يضرب الحدود بين يدي الامام.



[ صفحه 67]



نماز جمعه بر 7 نفر از مسلمين واجب مي شود و بر كمتر از آن واجب نيست: امام، قاضي، مدعي به حق، مدعي عليه، دو شاهد و كسي كه در حضور امام اجراي حدود مي كند.

اگر اقامه نماز جمعه از مناصب امام نبود دليلي نداشت كه در حديث فوق خصوص امام و همراهان ايشان ذكر شود. و منظور امام در حديث اين است كه در وجوب اقامه ي جمعه، اجتماع همه ي افراد يا اكثر مردم شرط نيست، بلكه در وجوب آن اجتماع 7 نفر كفايت مي كند. سپس امام عليه السلام در مقام توضيح و بيان، اشخاصي را ذكر مي كند كه غالباً محضر امام خالي از آن افراد نيست اگرچه ديگران در اطراف ايشان نباشند، مثلاً به جهت مسافرت امام يا به جهات ديگر. [4] .

ج - موثق سماعه، روايت كليني از سماعة بن مهران كه از امام جعفر صادق عليه السلام از نماز روز جمعه سؤال مي كند، امام در جواب چنين مي فرمايد:

اما مع الامام فركعتان، و اما من صلي وحدة فهي اربع ركعات بمنزلة الظهر، يعني اذا كان امام يخطب. فان لم يكن امام يخطب فهي اربع ركعات و ان صلوا جماعة. [5] .

نماز روز جمعه با امام دو ركعت است، اما اگر شخصي آن را به تنهايي اقامه كند همان چهار ركعت به منزله ي نماز ظهر است. يعني اگر امام حاضر باشد خطبه مي خواند و اگر امام خطبه نخواند چهار ركعت نماز ظهر جمعه انجام مي شود اگر چه به صورت جماعت باشد.

از اين حديث هم چنين استنباط مي شود كه مراد امام در حديث، مطلق امام جماعت نيست بلكه امام خاصي است كه اقامه ي نماز جمعه اختصاص به او دارد. و ايشان، همان امام معصوم است يا منصوب وي است.

بنابراين منظور از لفظ امام در حديث، امام خاص است و فهم راوي نيز همين است آنجا كه تفسير نموده به امامي كه خطبه مي خواند. و چون سيره ي مستمر



[ صفحه 68]



بر تصدي اشخاص خاص براي اقامه ي جمعه ادامه يافته، اين سيره به منزله ي قرينه و نشانه اي است براي فهم و درك اخبار و رواياتي كه از ائمه معصومين عليهم السلام صادر شده است. [6] .

صاحب جواهر در ذيل موثق سماعه چنين بيان داشته: روايت گويا صراحت دارد در مغايرت امام جمعه با امام جماعت كه تفاوت بين آن دو، نصب از جانب امام است. و كسي كه علم پيدا كند بر اينكه نصب امامت جمعه متعارف در آن زمان بوده و بدون نصب، نماز جمعه برگزار نمي شده چنين شخصي در مي يابد كه مفهوم قابل درك از لفظ امام در حديث، اعم از امام معصوم و منصوب ايشان است نه امامت جمعه. [7] .

د - روايت كليني از زراره كه از امام محمد باقر عليه السلام سؤال مي كند از نمازهايي كه خداوند فرض كرده است. امام در جواب چنين مي فرمايد:

خمس صلوات - الي ان قال عليه السلام في قوله تعالي: حافظوا علي الصلوات و الصلوة الوسطي - و نزلت هذه الاية يوم الجمعة و رسول الله في سفره، فقنت فيها رسول الله و تركها علي حالها في السفر و الحضر و اضاف للمقيم ركعتين. و انما وضعت الركعتان اللتان أضافهما النبي صلي الله عليه و آله و سلم يوم الجمعة للمقيم لمكان الخطبتين مع الامام. فمن صلي يوم الجمعة في غير جماعة فليصلها اربع ركعات كصلوة الظهر في سائر الايام. [8] .

نمازهاي واجب پنج نماز است - تا آنجا كه امام در مورد آيه [9] «حافظوا علي الصلوات و الصلوة الوسطي» فرمود: اين آيه در روز جمعه نازل شد - سپس امام فرمود: همانا دو ركعتي كه رسول الله در روز جمعه براي مقيم - غير مسافر - اضافه نموده به جاي دو خطبه ي همراه با امام است. پس كسي كه روز جمعه در غير جماعت نماز گزارد همانند نماز ظهر نماز ظهر روزهاي ديگر چهار ركعت گزارد.



[ صفحه 69]



مراد به جماعت در حديث، نماز جماعت نيست بلكه مراد، جماعت مردمي است كه اطراف امام يا منصوب ايشان جمع باشند. و حديث دلالت دارد بر اينكه امامت نماز جمعه و اقامه ي آن از مناصب خاص است. [10] .

بنابراين احاديثي كه در خصوص نماز جمعه و نماز عيد وارد شده و لفظ امام را در بردارد، مقتضاي آن احاديث اين است كه با اشاره به امام، شخص معيني اراده شده نه هر فردي كه امامت او اتفاق بيفتد و با اختلاف زمان و مكان و حال مختلف گردد.