معاصر با حكومت صفويه به جهت گسترش نماز جمعه در شهرهاي مختلف ايران، از يكطرف و به جهت بي سابقه بودن خواندن خطبه ي جمعه در ميان اماميه تا چندين سال قبل از آن، از طرف ديگر جمع آوري خطبه هاي جمعه براي بهتر برگزار شدن نمازهاي جمعه ضرورت يافته، و بدون شك اين امر در كشورهاي ديگر اسلامي - كه سابقه ي خواندن خطبه را داشتند - بهتر انجام مي شده است.

ميرزا عبدالله افندي اصفهاني (متوفي 1131 ق.) كه بصيرت عميق به احوال علماي اسلام و معرفت تمام به تاليفات علماي اعلام داشت، [1] و به كشورهاي متعددي از جمله مصر و حجاز و يمن و عراق و لبنان و سوريه و ديگر كشورهاي اسلامي سياحت و سفر كرده بود و خود معتقد به وجوب عيني نماز جمعه بود، [2] در زمان اقامت خود در استامبول - مركز دولت عثماني - خطبه هاي انشاء شده در نمازهاي جمعه و عيد را در كتابي به نام «بساتين الخطبا و رياحين العلما» جمع آوري نمود. تحرير بخشي از آن را به سال 1100 قمري در تبريز بپايان رساند و نام شاه سلطان حسين صفوي را در چند خطبه ي موجود در كتاب آورد؛ [3] و در پايان كتاب، سلطان عثماني را دعا نمود. [4] .

يك جزء از اين كتاب، خطبه هاي نمازهاي عيد و خطبه هاي نمازهاي جمعه اي كه با عيد جمع شده و خطبه هاي نماز جمعه ي زمان تقيه را در بردارد. منظور مولف از زمان تقيه، زمان غلبه و تسلط اهل سنت است. زيرا در خطبه هاي



[ صفحه 47]



زمان تقيه به خلفاي راشدين صلوات فرستاده شده و از ائمه ديگر شيعه نامي به ميان نيامده، برخلاف خطبه هاي ديگر كتاب كه نه تنها در آن خطبه ها بر ائمه شيعه صلوات فرستاده شده بلكه خلفاي سه گانه بعد از پيامبر مورد لعن قرار گرفته اند.

جزء ديگر كتاب «بساتين الخطبا» خطبه هاي مخصوص هر چهار يا پنج جمعه ي موجود در هر ماه از ماههاي قمري را به ترتيب در بر دارد؛ و در خطبه هاي جمعه هاي هر ماه، فضايل مخصوصه ي آن ماه مطابق با احاديث و روايات بيان گرديده است. همچنين در بخش پاياني همين جزء از كتاب، خطبه هاي انشا شده جهت اوقات ضرورت جمع آوري شده است. [5] .

ملا عبدالله افندي صاحب كتاب «بساتين الخطبا» بدون شك نزد سلطان عثماني از قدر و منزلت والايي برخوردار بود؛ و در استانبول در مجلس سلطان كرسي مخصوص به خود داشت و وجه عمده ي شهرت ايشان به افندي نيز همين است. [6] اما اين مطلب كه آيا افندي نماينده ي سياسي حكومت صفويه در مركز دولت عثماني و سفير ايران در استانبول بوده، و آيا جمع آوري خطبه هاي نماز جمعه توسط ايشان در استانبول به درخواست سلطان صفوي - شاه حسين يا شاه طهماسب - بوده يا افندي خود احساس ضرورت كرده اقدام به چنين كاري نموده؟ چندان مشخص و معلوم نيست.

ملا عبدالله افندي بسياري از خطبه هاي ابن نباته را انتخاب كرده در كتاب بساتين الحكما آورده است. [7] .

ابن نباته خطيب (متوفي 374 ق.)، خطيب حلب در حكومت سيف الدوله بن حمدان، از خطباي شيعه شمرده مي شود و كتابي به نام «الخطب» دارد.

جمال الدين ابوبكر محمد (متوفي 768 ق.)، معروف به ابن نباته مصري يا



[ صفحه 48]



خطيب مصري، از نوه هاي ابن نباته خطيب، كتابي بنام «ديوان الخطب الجمعية» دارد كه در خطبه هاي نماز جمعه انشا شده است. [8] .

پس از ملا عبدالله افندي، علماي ديگري از اماميه كتاب «الخطب» در خطبه هاي نماز جمعه نگاشتند و از جمله ي آنها علماي ذيل مي باشند:

محمد بن مرتضي فيض كاشاني (متوفي 1091 ق.) [9] .

علم الهدي ملا محمد بن ملا محسن فيض (قرن 12 ق.) [10] .

شيخ عبدالله بن صالح بن جمعه سماهيجي (متوفي 1135 ق.) [11] .

سيد نورالدين بن محدث جزايري (متوفي 1158 ق.) [12] .

شيخ يوسف بن احمد بحراني (متوفي 1186 ق.) [13] .

حاج محمد حسن قزويني حائري شيرازي (متوفي 1240 ق.) [14] .

سيد ميرزا محمد علي مدرس (متوفي بعد از 1255 ق.) [15] .