تكيه كردن به صورت نماز و اعتماد به هيأت ظاهر آن، بدون معرفت عقلي و قلبي به اذكار و اوراد و روح و حقيقت نماز، يكي از عوامل مهم عدم تأثيرگذاري آن است. همانطور كه قبلا گفته شد مفهوم نماز و حقيقت آن در ظاهرش خلاصه نمي شود بلكه نماز علاوه بر صورت و ظاهر داراي سيرت و باطن نيز هست يعني حقيقت نماز بسي گسترده تر از تصور عده اي است كه آن را در حركات ظاهري محدود دانسته و به همان هيأت صوري تمسك و تشبث جسته اند، آثار نماز به حقيقت و روح آن پيوند و گره خورده است و براي دسترسي و وصول به آن فوايد و آثار چاره اي جز نفوذ به باطن و قيام به حقيقت آن نيست و در واقع ذكر بودن نماز هم به همين معنا است. اما اينكه حقيقت و باطن نماز چيست؟ گفته شد كه حضور قلب، فهم معناي اذكار، تعظيم در مقابل عظمت الهي و هيبت و عزت آن ذات ربوبي، رجاء و اميدواري از او، اعتراف و اقرار به بي مقداري و ناچيز بودن خويش از معاني باطنيه و مفاهيم كامله نماز است [1] چنانچه از امام رضا عليه السلام در اين باب سئوال شد فرمودند: «علت تشريع نماز اين است كه توجه و اقرار به ربوبيت پروردگار است و مبارزه با شرك و بت پرستي و قيام در پيشگاه خداوند در نهايت خضوع و نهايت تواضع و اعتراف به گناهان و تقاضاي بخشش از معاصي گذشته و تعظيم



[ صفحه 39]



پروردگار» [2] .

بنابراين توقع دست يابي به همه ي آثار مفيده كه موجب صفاي باطن و جلال دل و دوري بنده از قاذورات و پليدي هاي اخلاقي مي گردد با صرف انجام حركات ظاهريه، انتظاري غير منطقي و عقلي مي نمايد چون اكتفا به ظاهر و غفلت از اينكه چه مي گويد و با كه سخن مي گويد و چه مي خواهد و حمد و ثنائي كه بر زبان مي آورد چه معنائي در بردارد چيزي از آثار نماز را برنمي تابد. اينگونه نمازگزاران مصداق بارز كلام عتاب آلود خداوند مي باشند كه فرمود: فويل للمصلين الذين هم عن صلاتهم ساهون. «اي واي بر نمازگزاران كه دل از ياد خدا غافل دارند» [3] .

و يا اينكه رسول گراميش فرمود: هر كس كه نداند و نفهمد كه در نماز چه مي گويد نقصان كرده است.

پس آنچه كه به نماز معني مي بخشد حركات ظاهريه آن نيست بلكه آن روح نماز است كه فرد نمازگزار را تعالي و كمال مي بخشد. باري اينكه نماز چون جميع عبادات داراي قشر و صورت و لب و حقيقتي است.

«مادام كه انسان صورت انسان و انسان صوري است نماز او نيز صوري و صورت نماز است و فايده ي آن نماز، صحت و اجزاء صوري فقهي است در صورتي كه قيام به جميع اجزاء و شرايط آن كند. ولي مقبول درگاه و پسند خاطر نيست. و اگر از مرتبه ظاهر به باطن و از صورت به معني پي



[ صفحه 40]



برد نماز او حقيقت پيدا مي كند پس بر مؤمن به حق و حقيقت و سالك الي الله به قدم معرفت لازم است كه خود را براي اين سفر معنوي و معراج ايماني مهيا كند و عوائق و موانع سير و سفر را از خود دور سازد» [4] .