اين دو واژه در بسمله توضيح داده شد، اما سر تكرار آنها چيست؟ و چرا دو بار بيان شده است؟ صاحب مخزن العرفان به نقل از صاحب روح البيان [1] پاسخ اين سؤال را در شش وجه بيان مي كند:

«1. رحمتي كه در بسم الله مندرج گرديد رحمت ذاتي است و در فاتحه عرضي است.

2. تكرار لفظ رحمن براي اين است كه دانسته شود بسم الله جزء سوره ي فاتحه



[ صفحه 73]



نيست. [2] .

3. ارشاد بندگان است كه مكرر اين دو صفت را به زبان برانند؛ زيرا كه علامت دوستي حق تعالي بسيار ياد نمودن او و ذكر او است.

4. در مقام بيان اين است كه رب العالمين آن كسي است كه صفت رحماني او احاطه دارد به تمام موجودات، و به همان رحمت عام اوست كه همه را روزي مي دهد و مي پروراند؛ و رحيم است كه در آخرت مي آمرزد. اين است سر اينكه پس از آن فرموده: (مالك يوم الدين).

5. اشاره به اين باشد كه با حمد و ستايش پروردگار است كه رحمت الهي شامل حال بشر مي گردد. و اول كسي كه از بشر حمد حق را نمود، حضرت آدم بود كه پس از عطسه گفت: الحمدلله، و سپس خداوند در پاسخ حمد وي فرمود: رحمك الله يا آدم.

6. تكرار براي اين است كه بدانيم خداوند فاعل مختار است و به صفت رحمانيش روزي مي دهد و مخلوقات خود را مي پروراند». [3] .

ولي صاحب مخزن العرفان خود سر اين امر را چنين مي داند كه:

«آنچه به نظر قاصر مي رسد، شايد يكي از اسرار و نكات آن اين باشد كه ما را متذكر گرداند و تعليم فرمايد كه اين دو اسم مبارك را مكرر به زبان برانيم و به قلب متذكر باشيم و به نفس خود تلقين نماييم و به اين وسيله مشمول رحمت خاص و عام خداوندي گرديم». [4] .

به هر حال سخن در وجوه تكرار (الرحمن الرحيم) فراوان است كه اين مختصر ظرفيت طرح همه ي آنها را ندارد. به عنوان نمونه مي توانيد به تفسير مرحوم جد قدس سره [5] مراجعه كنيد، كه ايشان نيز در اين باب وجوهي را متذكر مي شوند.



[ صفحه 74]