مطلب اساسي در شناخت هر پديده اي، شناخت حقيقت آن است. درباره ي نماز نيز شناخت حقيقت آن از اساسي ترين اموري است كه هر مسلمان بايد بدان آگاه باشد. امام خميني (ره) حقيقت نماز را «سفر»ي مي داند كه مبدأ آن را بيت نفس و الي الله و في الله و من الله است:

از آن چه مذكور شد از سر صلوة كه حقيقت آن عبارت از سفر الي الله و في الله و من الله است... [1] .

هم چنين ايشان در اين باره مي فرمايند:

... و آن عبارت است از حصول معراج حقيقي و قرب معنوي و وصول به مقام فناي ذاتي كه در اوضاع به سجده ي ثانيه كه فناي از فنا است و در اذكار به «اياك نعبد» كه مخاطبه ي حضوري است، حاصل مي شود. [2] .

نكته ي ديگر درباره ي حقيقت نماز، اين است كه نماز را غير از اين ظاهر «باطني» است؛ يعني حقيقت نماز، همان باطن آن است:

نماز بلكه جميع عبادات را غير از اين صورت و قشر و مجاز، باطن و لب و حقيقتي است و اين از طريق عقل معلوم است و از طريق نقل شواهد كثيره دارد. [3] .

در حديثي آمده است كه فردي شقي به نام «رزام مولي خالد بن عبدالله» درباره ي حدود نماز از امام صادق (عليه السلام) پرسش مي كند. ايشان در پاسخ مي فرمايند: «نماز چهار هزار حد دارد كه تو نمي تواني حتي يكي از آنها را ادا كني».

حضرت امام (ره) با بيان اين حديث، آن را دليلي بر وجود باطن و حدود باطني نماز مي داند. و استنباط مي كند كه:

اگر اين چهار هزار حد كه جناب صادق (عليه السلام) فرمودند از حدود ظاهريه و آداب صوريه بود، نمي فرمودند: تو يكي از آن ها را [هم] ادا نمي كني و وفا نمي نمايي؛ زيرا كه معلوم است كه همه كس مي تواند به آداب صوريه ي نماز قيام كند. [4] .



[ صفحه 355]



ايشان، تغيير حالت ائمه (عليهم السلام) را در نماز بر اثر خوف و خشيت خداوندي، دليلي بر اثبات بعد باطني نماز مي دانند. باطن نماز نيز همانند ظاهر آن، آداب و شرايطي دارد كه اقامه ي آن ها حقيقت نماز را محقق مي كند. حضرت امام (ره) مي فرمايند:

از براي نماز غير اين صورت، حقيقتي است و غير از اين ظاهر، باطني است و همان طور كه صورت آن را آداب و شرايط صوريه اي است، باطن آن را نيز آداب و شرايطي است كه شخص سالك، بايد آن ها را مراعات كند. [5] .

مسأله ي ديگر درباره ي حقيقت نماز اين است كه «اصل نماز، يك ركعت است» و اين سفر معنوي در طي اين ركعت محقق مي گردد. امام (ره) مي فرمايند:

بايد دانست كه اصل صلوة، يك ركعت است و بقيه ي ركعات از فرايض و نوافل براي اتمام همان يك ركعت است. [6] .

سپس به بيان حديثي از امام رضا (عليه السلام) در اين باره مي پردازند.

واپسين نكته درباره ي حقيقت نماز، اين است كه بر اساس نظر امام (ره)، نماز، اقامه ي توحيدهاي هاي سه گانه (توحيد ذات، افعال و صفات) است. ايشان مي فرمايند:

بدان كه اهل معرفت، قيام را اشاره به توحيد افعال دانند، چنان چه ركوع را به توحيد صفات و سجود را به توحيد ذات اشاره دانند. [7] .

از اين بيان، مي توان نتيجه گرفت كه اقامه ي نماز واقعي، اقامه ي توحيد واقعي است و اقامه ي توحيد مستلزم نفي هر چه غير اوست، حتي خواسته هاي نفساني.

از اين رو، حضرت امام (ره) پس از اين كه مهم ترين احوال نماز را در قيام و ركوع و سجود مي بينند و آن ها را مقوم اقامه ي توحيد مي شمارند، در ادامه مي فرمايند:

پس گوييم كه چون صلوة معراج كمال مؤمن و مقرب اهل تقوي است، متقوم به دو امر است كه يكي، مقدمه ي ديگري است. اول، ترك خودبيني و خودخواهي كه آن حقيقت و باطن تقوي است. و دوم، خودخواهي و حق طلبي كه آن، حقيقت معراج و قرب است. [8] .



[ صفحه 356]