نقش اصلاحي نماز در زمينه فردي و اجتماعي به 2 صورت بروز مي كند: 1- ايجاد مقتضاي حركت اصلاحي 2- رفع موانع از مسير اصلاح؛ اصلاحي كه از فرد آغاز شده در سطح جامعه به كمال خود مي رسد و از اصلاحات در بلاد اسلامي گرفته تا اصلاحات معنوي را شامل مي شود.

- نماز و ايجاد مقتضي و رفع مانع در وصول به حيات طيبه انساني:

«نماز ركن اصلي دين است و بايد اصلي ترين جايگاه را در زندگي مردم داشته باشد. حيات طيبه انسان در سايه حاكميت دين خدا، وقتي حاصل خواهد شد كه انسان ها دل خود را با ياد خدا زنده نگه دارند و به كمك آن بتوانند با همه جاذبه هاي شر و فساد مبارزه كنند و همه بت ها را بشكنند و دست تطاول همه شيطان هاي دروني و بيروني را از وجود خود قطع كنند، اين ذكر و حضور دائمي فقط به بركت نماز حاصل مي شود.» [1] .

- نماز پشتوانه مبارزه با افساد شياطين درون و بيرون: «نماز در حقيقت، پشتوانه مستحكم و ذخيره تمام نشدني در مبارزه اي است كه آدمي با شيطان نفس خود كه او را به پستي و زبوني مي كشد و شيطان هاي قدرت كه با زر و زور او را وادار به ذلت و تسليم مي كنند، هميشه و در همه حال دارد... در برابر جبهه فساد و بي عدالتي و كجروي كه امروز بشريت را تهديد مي كند، از نماز و ياد خدا نيرو بگيرند. ميدان مبارزه اي كه امروز پيش روي ماست، ما را به تكيه گاه مستحكم ذكر خدا و اميد و اعتماد به او، بيش از هميشه و بيش از همه، محتاج مي سازد. و نماز، آن سرچشمه جوشاني است كه اين اميد و اعتماد و قدرت معنوي را به ما مي بخشد.» [2] .



[ صفحه 201]



در جاي ديگر نماز را بزرگترين فريضه و مؤثرترين ابزار در ميدان تكاپوي فردي و در صحنه جهاد جمعي و اجتماعي، در برابر معارضان پرقدرت دنيايي دانسته، مي افزايند: «از اين رو بايد دانست كه پايمردي در همه گونه رويارويي، وابسته به آن است كه دل ها و اراده ها از صفا و توكل و اعتماد به نفس و اميد به فرجام لبريز باشد و نماز سرچشمه جوشاني است كه اين همه و بسي فيوضات ديگر را بر دل و جان نمازگزار سرازير مي كند و از او انساني روشن ضمير و ثابت قدم و بي دغدغه و اميدوار مي سازد» [3] در جاي ديگر: نماز انسان هايي را تربيت مي كند كه «توانايي برداشتن بارهاي سنگين را دارا باشند و در برابر موانع گوناگون و بويژه امواج فساد و تباهي ياراي ايستادگي داشته باشند» [4] پس با توجه به اين كاركرد مي توان گفت خصوصياتي كه اقامه نماز با شرايط آن (توجه و ذكر و حضور دائمي) در نمازگزاران ايجاد مي كند (از قبيل ذكر خدا، اميد، اعتماد به او، قدرت معنوي، صفا، اعتماد به نفس، اميد به فرجام، روشن ضميري، ثبات قدم، بي دغدغگي و توانايي تحمل بارهاي سنگين و ايستادگي در برابر امواج فساد) آنها را براي مبارزه با فساد دروني و افسارگران بيروني مهيا كرده و زمينه سازي اصلاح ايشان مي گردد (اعم از اصلاح فرد يا جامعه).

- نماز شرط رهسپاري به سوي كاميابي و توفيق در اصلاحات اجتماعي:

«شك نبايد كرد كه اين راهي است به سوي كاميابي و توفيق در همه مهام شخصي و اجتماعي، راهي است به سوي سعادت و فلاح... «قد افلح المؤمنون، الذين هم في صلوتهم خاشعون...» [5] چه افراد و جماعاتي كه با شناختن قدر و جايگاه ذكر و خشوع و انابه- كه نماز مظهر كامل آن است و همراه كردن كار و ابتكار دنيايي با آن، به قله هاي تعالي و كمال رسيدند، و چه بي خبران و كوته نظراني كه با غفلت از اين راز بزرگ هستي خود را از سعادت كامل محروم ساختند... انسان هايي كه تلاش و مجاهدت در عرصه زندگي بشري را با ياد خدا و انس با او و عشق به او همراه مي سازند، خوشبختي در معناي حقيقي آن را در مي يابند و آن را براي جسم و جان خود فراهم مي كنند» [6] .

- اصلاحات و همت، اراده، هدف و نماز

هر فكر اصلاحي بدون پشتوانه هاي انساني داراي همت و اراده، و بدون توجيه نسبت به هدف و



[ صفحه 202]



ايجاد انگيزه، نمي تواند به جنبش و حركت اصلاحي تبديل شود. نقش نماز در ايجاد اين ويژگي هاي انساني در بيان رهبر معظم انقلاب به اين ترتيب است كه: «نماز با حضور و با توجه، نمازي كه از ياد و ذكر سرشار است، نمازي كه... چنين نمازي انسان را از پوچي و بي هدفي و ضعف مي رهاند و افق زندگي را در چشمش روشن مي سازد و به او همت و اراده و هدف مي بخشد و دل او را از ميل به كجروي و گناه و پستي نجات مي دهد. از اين روست كه نماز در همه حالات، حتي ميدان نبرد و در سخت ترين آزمايش هاي زندگي اولويت خود را از دست نمي دهد. انسان هميشه به نماز محتاج است و در عرصه هاي خطر محتاج تر» [7] .

- شأن خيرالعملي نماز در مقايسه با ساير اعمال اصلاحي:

حركت هاي اصلاحي به واسطه اهدافي كه دنبال مي كنند، نياز به بريدن از وضع موجود براي وصول بدان اهداف دارند. اين اهداف هر چه بلندتر باشد، دل كندن از امور موجود و فدا كردن برخي امكانات و راحتي ها را مي طلبد و در مجموع حركت هاي اصلاحي نيازمند مايه هاي لازم ايثار و گذشت از يك سو و توكل و تعبد از ديگر سويند تا بتوانند مسير پرخطر «گذار از وضع موجود به مطلوب» را طي نمايند از وسيله هاي ايصال به اهداف اصلاحي در نظام اسلامي مي توان به جهاد و امر به معروف و نهي از منكر و زكات اشاره نمود كه مقام معظم رهبري شأن خيرالعملي نماز را در ربط با اين سه واجب چنين توضيح مي دهند: «در ميان مجموعه وظايف خطيري كه با استقرار حاكميت الهي در نقطه اي از زمين بر دوش مؤمنان و بندگان زبده خداوند قرار مي گيرد، قرآن اقامه نماز را شأني ويژه بخشيده و آن را در صدر فهرست جاي داده است» [8] ايشان در ادامه ضمن اشاره به نقش بنياني اقامه نماز در پيشبرد هدف هاي بزرگ اسلامي و نقش كليدي آن در اداره فرد و جامعه و بي نظير بودن سفارش به آن، دليل اين همه را چنين عنوان مي كنند: «اين بخاطر نقش استثنايي نماز در تنظيم انگيزه هاي رواني فرد و تأمين فضاي مساعد براي تحمل بارهاي سنگين وظيفه، در جامعه است. با توجه به همه اين جهات بحق بايد نماز را برترين اعمال دانست و صلاي «حي علي خير العمل» را در بانگ نماز، سخني حكمت آميز به حساب آورد.

نماز مايه هاي لازم ايثار و گذشت و توكل و تعهد را كه پشتوانه حتمي واجبات پرخطر و دشوار



[ صفحه 203]



همچون جهاد و نهي از منكر و زكات است در روح آدمي پديد مي آورد و او را شجاعانه بدان ميدان ها گسيل مي دارد.» [9] ايشان در نهايت بنحو كلي مي فرمايند: «بمثابه پشتوانه روحي و معنوي همه مجاهدت ها و ايثارها و خطرپذيري ها بر اهميت آن افزوده مي شود» [10] و صد البته حركت هاي اصلاحي كه درجه خطرپذيري و در نتيجه نياز به مجاهدت و ايثار در آنها بالاست در صدر اعمال ديگر نيازمند پشتوانه روحي و معنوي نماز مي باشند.