بهترين مسجد شهرهاي بزرگ، مستقر در مركز شهر را مسجد جامع نامند.

معمولاً مساجد جامع را مهمترين و نامدارترين آثار معماري شهر به شمار مي آيد، به حدي كه آوازه ي پاره اي از شهرهاي اسلامي به مسجد جامع آن است نظير: مسجدگوهرشاد، مسجد جمعه يا جامع اصفهان، مسجد كبود تبريز يادگار قرنها و نمودار ذوق هنري و علمي والاي دوران خود است. مساجد جامع غالباً يادآورنده زماني است كه نقشهاي مسجد پويا و مسجد مركز ثقل شهر و كانون فعاليتهاي علمي، اجتماعي، مذهبي و سياسي بوده است.

در دورانهاي خاص مسجد جامعه مهمترين وجه تمايز شهر از ده و مشخص كننده «شهر» در ميان انواع ديگر سكونت گاه هاي اسلامي به شمار مي آمده است.

در زمان هارون الرشيد يكي از امراي عرب از وي خواست كه چون اعراب در قم سكونت گزيدند و استقرار يافتند، قم را كوره و شهري گرداند به انفراد، و منبر را در آن بنهد تا در قم نماز جمعه و عيدين به استقلال بگذارند و احتياج نباشد ايشان را براي جمعه و عيدين به كوره ديگر رفتن و نماز كردن. و چنين مي نمايد كه در آن زمان شخصيت و استقلال شهر در گرو مسجد جامع نهفته بوده است. [1] .

دستورات و قوانين فراگير اسلام، در شكل گيري اجتماعي سياسي و اقتصادي جوامع مؤثر بوده است، چنانكه تا قرنها بيشتر فعاليتهاي شهرهاي



[ صفحه 59]



اسلامي بر مدار يك مسجد با موقعيت مركزي انجام مي گرفت و مساجد به ويژه مسجد جامع به شهرهاي اسلامي چهره اي كاملاً مشخص مي بخشيد: اين نقش كانوني (مسجد جامع و بازار با محله هايش) همواره منشاء تحركهاي اجتماعي، سياسي و اقتصادي در اسلام و نيز روابط نزديك دانشمندان با طبقه متوسط شهري بوده است. [2] .