پيش تر بيان شد كه حضور قلب دو نوع است: حضور قلب در عبادت و حضور قلب در معبود.

حضور قلب در معبود، بسيار سخت است و دانستن آن براي اهل عرفان ميسر است. اما اگر انسان آن را به عنوان يكي از دانسته هاي خود، اندوخته كند، مناسب است، به اميد آن كه خداوند، روزي توفيق عمل نيز بدهد. حضرت امام خميني قدس سره مي فرمايد:

اما حضور قلب در معبود، آن نيز داراي مراتبي است كه عمده ي آن سه مرتبه است: يكي حضور قلب در تجليات افعالي و ديگر حضور قلب در تجليات اسمايي و صفاتي و سوم حضور قلب در تجليات ذاتي و از براي هر يك چهار مرتبه است به طريق



[ صفحه 83]



كلي: مرتبه ي علمي، و مرتبه ايماني و مرتبه شهودي و مرتبه ي فنايي [1] .