پيش از اين بيان شد كه حضور قلب مراتبي دارد و به دو قسم كلي تقسيم مي شود: حضور قلب در عبادت و حضور قلب در معبود. همچنين گفته شد كه عبادات به طور كلي ثناي خداوند است و به گونه بايد او را حمد گفت كه خود فرموده است، نه آن گونه كه بنده مي پسندد. به اصطلاح عالمان علم اصول، عبادت توقيفي است و چگونگي آن بايد از طريق خداوند بيان شود. از همين رو، عبادت، ذوقي نيست و فرد نمي تواند چيزي را كم يا زياد كند.

هر كدام از عبادات آثار خاصي دارد؛ براي مثال آثاري كه براي جهاد وجود دارد، با آثار روزه متفاوت است و اثر خمس و زكات نيز با تأثيرات امر به معروف و نهي از منكر متفاوت مي باشد، ولي نماز همه ي فضيلت ها و كمالاتي كه عبادت ها تك تك دارند را شامل مي شود به قول شاعر:«آن چه خوبان همه دارند، تو تنها داري». نماز، اثر جهاد، خمس، روزه، امر به معروف، نهي از منكر، تولي و تبري و... را يكجا دارد. البته همه ي اين عبادات به حسب نياز، واجب است، اما نماز



[ صفحه 76]



جامع ترين عبادت است، مانند اين كه دانش آموزان، چند درس متفاوت را امتحان مي دهند، اما در امتحان نهايي، از معلومات عمومي آن ها امتحان مي گيرند، گويا دانش آموزان با اين امتحان عمومي همه ي آن درس ها را پس داده اند. بنابراين، نماز، مرور و بازخواني يك دوره آداب اسلامي است و كامل ترين بندگي خدا در همين عبادت نهفته است.