يكي از نيازهاي اساسي جامعه ي اسلامي، وحدت و همبستگي نيروهاي مسلمان بر محور فرامين الهي است.

اسلام براي رسيدن به اين عنصر حياتي، در جوهر و نهاد خود همه ي امتيازهاي موهوم را نفي نموده و كرامت و ارزش انسان را بر پايه ي «تقوا» بنا نهاده است. با اين حال، «وحدت» از يك سو نياز به اسباب و عواملي دارد تا هرچه بيشتر استحكام و پايداري يابد. و از سوي ديگر نيازمند آن است كه در مكاني ظهور و تجلي نمايد،تا از اين راه، اميدهاي دشمنان پيدا و پنهان جامعه ي اسلامي به يأس و نوميدي گرايد.

مسجد در جامعه ي اسلامي در اين زمينه، از نقشي اساسي برخوردار است. در هر جامعه اي امتيازهاي موهوم و فخرفروشي هاي پوچ به گونه اي مطرح است. چنانچه با اين گرايش ها به طور ريشه اي و پيگير مبارزه نشود، بيم آن مي رود كه ارزشهاي واهي و غير الهي در چهره ي ارزش هاي پسنديده و تعيين كننده جلوه گر شوند و نظام ارزشي جامعه را دگرگون نمايند. مسجد، در اين رابطه، كانوني است كه همه روزه مؤمنان از قشرهاي مختلف جامعه با منصب ها و موقعيت هاي اجتماعي گوناگون، در آن حضور مي يابند. همگان دوش به دوش هم و در صف هايي به هم پيوسته و رو به يك سو نماز مي گزارند. آنان با تكرار همه روزه ي اين كار به ياد مي آورند كه در بارگاه خداوند، موقعيت هاي اجتماعي، مال، مقام و منصب تعيين كننده نيست. همه ي مسلمانان در صفي واحد و يكسانند. كسي بر ديگري نسب به قرار گرفتن در مكاني سزاوارتر و برتر نيست؛ جز اين كه مستحب است آنان كه در علم و كمالات انساني و انديشه و پرهيزگاري و تقوا بر ديگران برتري دارند، در صف اول باشند. اين نيز خود ترسيم يك سرمشق و نمونه به منظور ارزش گذاري صحيح در تمامي تار و پود جامعه ي اسلامي است. پس مسلمانان در مسجد فرا مي گيرند كه همه با هم و همدوشند. بايستي ملاك هاي موهوم را كنار گذارند و برتري را در ارزش هاي الهي



[ صفحه 223]



بدانند. و اين، همان تقويت عنصر «وحدت» و فراگرفتن درس همبستگي و پيوستگي در جامعه ي اسلامي است.

از سوي ديگر با نمايش همبستگي و پيوستگي مسلمانان در مسجد، همدلي و همراهي آنان همه روزه اعلام مي گردد. حضوري اين چنين، از يك طرف دل هاي مسلمانان سست ايمان را نيرو مي بخشد و از طرف ديگر سبب مي شود اميدهاي دشمنان دين يعني آنان كه به انتظار تفرقه و پراكندگي مسلمانان نشسته اند، به نوميدي گرايد.

پس نماز با آن كه معراج مؤمنان و مايه ي تقرب پارسايان و روشني بخش ديده ي عارفان است؛ خار چشم شيطان و منافقان نيز هست. اين نقش مسجد و نماز جماعت در روايات فراواني از سوي معصومان عليهم السلام مورد تصريح قرار گرفته است. در روايتي از پيامبر صلي الله عليه و اله آمده است:

«هيچ نمازي براي منافقان، شكننده تر از نماز صبح و عشا نيست؛ اگر مؤمنان مي دانستند كه اين دو نماز چه فضيلتي دارد، با حالت سينه خيز هم كه بود خود را مي رساندند و در آن شركت مي كردند.» [1] .

اين گفتار پيامبر صلي الله عليه و اله جنبه ي اجتماعي - سياسي حضور در مسجد و نماز جماعت و تأثير اين حضور وحدت آميز بر تضعيف جبهه ي نفاق را به روشني نشان مي دهد.

دقت در بسياري از احكام و مسايل مربوط به مسجد و نماز جماعت، نشان مي دهد كه يكي از اهداف تأكيد بر حضور در مسجد و نماز جماعت نمايش روح وحدت و همبستگي در جامعه ي اسلامي است. بي آن كه اين امر، منافاتي با جنبه هاي عبادي داشته باشد.

پيامبر صلي الله عليه و اله بر منظم بودن صف هاي نماز جماعت، بسيار تأكيد مي نمود. در اين باره، سخنان زيادي از آن حضرت به دست ما رسيده است. [2] علاوه بر اين، نقل



[ صفحه 224]



شده كه پيامبر صلي الله عليه و اله بلال را فرمان داده بود تا بر منظم بودن صف هاي نماز جماعت كاملا مراقبت نمايد. [3] .

مي توان گفت: تأكيد بر منظم بودن صف هاي نماز جماعت و فشرده ايستادن مؤمنان به هنگام نماز، تنها به لحاظ رعايت نظم و انضباط در پيشگاه حق تعالي نيست؛ بلكه نمايش نظم و يكپارچگي مسلمانان به دشمنان نيز مورد توجه است. در سخنان معصومان عليهم السلام شواهد قابل توجهي بر اين مطلب يافت مي شود.

رسول خدا صلي الله عليه و آله مي فرمود:

(در نماز جماعت) صف هاي خود را منظم كنيد و كتف ها را موازي هم قرار دهيد؛ مبادا شيطان بر شما چيره شود.» [4] .

مقصود از كلمه ي شيطان، در اين حديث، يا ابليس است و يا انسان هاي شيطان سيرت. در هر حال، مقصود از شيطان هر كه باشد، اين سخن پيامبر صلي الله عليه و اله گوياي آن است كه شيطان ها با مشاهده ي تفرقه و آشفتگي در صف هاي مسلمانان خوشحال مي شوند. بسيار طبيعي است كه آنان در اين حال به ضعف و سستي دين و دينداران دل مي بندند و مقدمات سلطه و چيرگي شوم خود بر آنان را فراهم مي آورند. بر عكس، نظاره ي وحدت و صف يكپارچه ي مسلمانان، دشمنان و شيطان ها را دلسرد و نوميد مي كند.

به علاوه نظم و انضباط در صف هاي نماز جماعت و پيوستگي شانه هاي مؤمنان، تأثير خاصي در ايجاد صفا و صميميت و همدلي آنان با يكديگر دارد. در حديثي از پيامبر صلي الله عليه و اله آمده است:

«صف هايتان را منظم كنيد و دوشها را به هم متصل نماييد تا ميان شما فاصله اي نباشد؛ نامنظم نايستيد، و گرنه خداوند دلهايتان را با هم ناهماهنگ خواهد



[ صفحه 225]



نمود.» [5] .

اين سخن پيامبر صلي الله عليه و اله -كه در احاديث فراوان ديگري نيز تكرار شده - تأثير نظم و انضباط را در توافق و هماهنگي دل ها نشان مي دهد. اصولا انسان -بر پايه ي فطرت خويش -نظم و هماهنگي را دوست مي دارد و از بي نظمي و آشفتگي رويگردان است. منظم بودن و مشاهده ي نظم در كار ديگران، انسان را به سوي انضباط بيشتر فرا مي خواند؛ حال آن كه ديدن پريشاني و به هم ريختگي، روح و روان را آشفته مي سازد. پس به پا داشتن نماز در صف هايي منظم و آراسته، و با شانه هاي به هم پيوسته افزون بر آن كه شيطان ها را افسرده و نوميد مي كند؛ دل هاي مؤمنان نمازگزار را به يكديگر مهربان و صميمي مي نمايد و به آنان رنگ وحدت و همدلي مي بخشد.

بايد يادآور شويم از گفتار پيشوايان دين به خوبي استفاده مي شود وحدتي كه مسجد بايد عامل پيدايش و مظهر آن باشد وحدت قلبها است؛ يعني وحدتي كه با صفا و صميميت دل هاي نمازگزاران همراه باشد. اميرالمؤمنين عليه السلام مي فرمايد:

«از فراواني مسجدها و گردهمايي مردمي كه بدن هاي آنها به يكديگر نزديك و قلب هايشان از هم دور است، مغرور نشويد.» [6] .