مسجد در جامعه ي اسلامي، نهادي فعال و پرتحرك است. هر حادثه و رويدادي كه جامعه با آن روبه روست؛ بي درنگ در مسجد نيز مطرح مي شود و مورد بحث و بررسي قرار مي گيرد. مسلمانان در صدر اسلام، بحث و گفتگو پيرامون شيوه هاي رويارويي با دشمن را در مسجد انجام مي دادند.

در جنگ احد، بحث و بررسي طولاني ميان پيامبر صلي الله عليه و آله با مسلمانان درباره ي شيوه ي رويارويي با دشمن در مسجد انجام گرفت. [1] در موارد زيادي، گفتگوهاي مقدماتي پيامبر صلي الله عليه و آله با فرماندهان نظامي در مسجد انجام مي گرفت. پيامبر صلي الله عليه و آله هنگامي كه قصد داشت عبدالله بن جحش را مأمور انجام يك عمليات نظامي كند در مسجد و هنگام نماز عشا با وي گفتگو كرد. [2] آن حضرت همچنين توصيه هاي لازم را به عبدالرحمن بن عوف كه از طرف وي مأمور يك عمليات نظامي بود در مسجد به او اعلام كرد. [3] .

البته ترديدي نيست كه پيامبر صلي الله عليه و آله آن دسته از مسايل نظامي را كه لازم بود مردم در جريان آن قرار گيرند و افشاي آن از نظر امنيتي بي اشكال بود در مسجد مورد بحث و بررسي قرار مي داد. در مورد اخبار و مسايل امنيتي، اصل تستر و حفاظت كاملا مراعات مي شد؛ تا آن جا كه در بسياري از جنگ ها مردم و حتي فرماندهان



[ صفحه 194]



مأمور عمليات از مقصد نهايي پيامبر صلي الله عليه و آله بي اطلاع بودند. [4] .

از ديگر مسايل نظامي كه در مسجد مورد بحث و گفتگو قرار مي گرفت، بررسي وضعيت كساني بود كه به دلايل گوناگون از حضور در جنگ خودداري كرده بودند. چنين كساني معمولا پس از بازگشت پيامبر صلي الله عليه و آله از جنگ، به حضور آن حضرت مي شتافتند و عذر خويش را نسبت به عدم شركت در جنگ با پيامبر صلي الله عليه و آله در ميان مي گذاشتند. كساني كه در جنگ تبوك از همراهي با سپاه اسلام خودداري كرده بودند، پس از ورود پيامبر صلي الله عليه و آله به مدينه، در مسجد حضور يافتند و عذر يا ندامت و پشيماني خود را نسبت به عدم حضور در جبهه اعلام كردند. [5] .