برخي از دانشمندان لغت شناس گفته اند: محراب مسجد را از آن رو محراب ناميده اند كه محل جنگ و ستيز امام با شيطان و هواي نفس است. بعضي برآنند كه محراب را از آن رو محراب گفته اند كه انسان بايد در آن جا حريب يعني عاري از اشتغالات دنيوي و پريشاني فكر و انديشه باشد.

مسجد پيامبر صلي الله عليه و آله حتي تا زمان خلفا، فاقد محلي به نام محراب بوده است. به عقيده ي برخي از دانشمندان، عمر بن عبدالعزيز اولين كسي است كه در مسجد، محراب ساخته است. البته از قرآن مجيد استفاده مي شود كه در اديان پيشين نيز مكاني به نام محراب وجود داشته است؛ مانند محراب حضرت سليمان، زكريا و مريم عليهم السلام. هر چند چگونگي اين محراب ها به درستي براي ما روشن نيست.

ساختن محراب به معناي ايجاد نشانه اي بر روي ديوار مسجد و يا همراه با اندكي فرورفتگي كه سمت قبله را نشان دهد، كراهتي ندارد. در كتاب هاي فقهي، ساختن «محراب داخل» مكروه شمرده شده. در روايتي از امام صادق عليه السلام آمده است:

«اميرالمؤمنين عليه السلام محراب مساجد را مي شكست و مي فرمود: اينها همچون



[ صفحه 92]



محراب معبد يهوديان است.» [1] .

درباره ي معناي «محراب داخل» - كه از آن نهي شده - اتفاق نظر وجود ندارد. برخي معتقدند محراب داخل، محرابي است كه مستقل از ديوار مسجد ساخته شود. گروهي ديگر بر آنند محرابي كه در روايات از آن نهي شده، مقصوره هايي است كه در مسجد مي ساخته اند.

واژه ي «مقصوره» به معناي اتاق كوچك است. اين اتاق مخصوص به امام جماعت و داراي يك دريچه ي كوچك بوده كه مردم تنها از همان دريچه، امام جماعت را مي ديده اند.

درباره ي تاريخ پيدايش مقصوره در مساجد برخي معتقدند اولين كسي كه در مسجد، مقصوره ساخت عثمان بن عفان خليفه ي سوم بوده است. علت اين كار ترسي بود كه پس از كشته شدن خليفه ي دوم براي عثمان پيدا شده بود. گروهي مروان بن حكم، خليفه ي اموي را اولين سازنده ي مقصوره دانسته اند. برخي هم بر آنند معاويه اولين كسي است كه در مسجد مقصوره ساخت؛ زيرا پس از آن كه يكي از خوارج به نام برك بن عبدالله در نماز به او حمله كرد، همواره از ترور شدن بيم داشت.

به هر حال در روايات اهل بيت عليهم السلام از ساختن مقصوره در مسجد، نهي شده و بدعت به شمار آمده است. [2] ساختن مقصوره در مسجد علاوه بر آن كه بدعت است، ميان امام و مأموم فاصله ايجاد مي كند و سبب اشكال در نماز جماعت مي شود؛ زيرا كساني كه در صف اول نماز پشت سر امام و يا در دو طرف او ايستاده اند، بايد امام را ببينند. بنابراين بايد محراب را به گونه اي ساخت كه هم بدعت نباشد و هم اشكالي در نماز جماعت پيدا نشود. از اين رو ساختن محراب هايي كه داراي فرورفتگي و عمق زيادي در ديوار باشد، حسني ندارد.

در ساختن محراب همچنين بايد توجه داشت كه جاي ايستادن امام از جاي



[ صفحه 93]



مأمومان بلندتر نباشد. به علاوه، چون مسلمانان محراب را نمايانگر سمت و سوي قبله مي دانند لازم است محراب مسجد در نشان دادن قبله، هر چه دقيق تر باشد.