مسلمانان در طول تاريخ بر پايه ي فرهنگ و تمدن هاي ملي و بومي خود، سليقه ها و شيوه هاي هنري گوناگوني را در ساخت و ساز مساجد به كار بسته اند. آنان برترين سبك هاي معماري و پديده هاي هنري را در مساجد آفريده اند؛ تا آن جا كه يكي از راه هاي شناخت فرهنگ و تمدن مسلمانان در هر عصري كاوش در آفرينش هاي هنري است كه در ساخت و ساز مساجد به كار رفته است.

درباره ي رمز و راز اهتمام والاي مسلمانان در به كار بستن هنر و به ويژه معماري با كيفيت بالا در مساجد، برداشت هاي گوناگوني وجود دارد. بر پايه ي يك ارزيابي خوش بينانه مي توان گفت: مسلمانان به دليل عظمت و قداستي كه براي مسجد قايلند و آن را منسوب به خداوند بزرگ مي دانند، تلاش مي كنند تا خانه ي خدا را هر چه بهتر و با عظمت تر بسازند. شواهد فراواني بر درستي اين ارزيابي وجود دارد. حتي با نگاهي سطحي مي توان پي برد كه آفرينش بسياري از پديده هاي هنري در مسجد با پشتوانه ي عظيمي از عشق و ايمان بوده است؛ ولي اين بدان معنا نيست كه چنين تحليلي در همه ي موارد صادق است.

زيرا واقعيت هاي خارجي به روشني گواهي مي دهد كه همه ي مساجد مجلل و آباد بر پايه ي چنين نگرشي بنا نشده است. به عنوان نمونه، ساختن برخي از مساجد مجلل در شام توسط خلفاي اموي برخاسته از تأثيرپذيري از كليساها و با



[ صفحه 80]



انگيزه هاي سياسي و رويارويي با پايگاه هاي ديني مسيحيت بوده است. [1] .

برخي از مساجد با شكوه توسط حاكمان به ظاهر مسلماني بنا شده كه قصد داشته اند از اين راه، ياد و نام خود را جاويدان سازند و يا با سفارش به دفن بدنشان در كنار مسجد، قبر خود را مصونيت بخشند و داراي موقعيتي ممتاز نمايند.

از برخي روايات نيز استفاده مي شود كه روي آوردن به آراستن مساجد و پر زرق و برق كردن آن، به دليل كنار نهادن ارزش هاي حقيقي است. در حديثي از پيامبر صلي الله عليه و آله آمده است:

«هرگاه رفتار و كردار جامعه اي به تباهي مي گرايد، به طلاكاري و آراستن مساجد روي مي آورند.» [2] .

و در حديثي از اميرالمؤمنين عليه السلام آمده است:

«بنا كردن مساجد مجلل، نشان تباهي اعمال است.» [3] .

از اين گونه روايات چنين برداشت مي شود كه نوعي پيوستگي و همراهي ميان گسستن از اصالت ها و ارزش ها و گرايش به آراستن مساجد و مظاهر ديني وجود دارد. گويا جامعه اي كه در تضاد ميان دين و دنيا، دنيا را برگزيده است، گاه براي پاسخ دادن به وجدان مذهبي خويش، به حفظ ظواهر ديني رو مي آورد و مظاهر ديني را مي آرايد.

بديهي است هرگاه آراستن مساجد و ديگر نمادهاي مذهبي برخاسته از چنين روحيه اي باشد، نبايد آن را به حساب بزرگداشت شعاير ديني گذاشت؛ بزرگداشت شعاير الهي، رويكردي است كه از تقوا و پرهيزگاري سرچشمه مي گيرد؛ نه از پشت پا زدن به اصالت ها و ارزش هاي حقيقي.

به هر رو كنكاش درباره ي رمز و راز اهتمام مسلمانان به بكارگيري هنر و معماري



[ صفحه 81]



والا در مسجد از نقطه نظر جامعه شناختي و روانشناسي، خود مباحث گسترده اي را مي طلبد. مقصود از طرح مباحثي با عنوان «نظام معماري مسجد» پرداختن به اصول و مقررات شرعي الزامي و غير الزامي است كه در ساخت و ساز مسجد بايد مورد توجه قرار گيرد. در زير اين اصول را مورد بحث قرار مي دهيم.