عالم رباني و مفسر الهي، جناب فيض كاشاني مي فرمايد: نماز شش وجه باطني دارد و آنها عبارت اند از: حضور قلب، تفهم، تعظيم، هيبت، رجا و حيا.

1- حضور قلب: آن خالي كردن دل از محبت غير خداست و متوجه باشد كه چه مي گويد، و چه مي كند، و در غير اين معنا، اسب انديشه نراند، و اگر اتفاقا فكرش به جاي ديگر رفت، ولي قلبش همچنان ذاكر است و غفلتي پيش نيامده، باز هم حضور قلب دارد.

2- تفهم: يعني معني گفتار و اذكار نماز را بفهمد و اين غير از حضور قلب مي باشد، چون گاهي اوقات همان گونه كه الفاظ را بر زبان جاري مي سازد حضور قلب هم دارد، ليكن متوجه معني آن نمي باشد. بنابراين، منظور ما از تفهم آن است كه قلب هم متوجه به معني لفظ باشد.

3- تعظيم: اين نيز موضوعي است غير از حضور قلب و تفهم، چون بسياري از اوقات، انسان با حضور قلب و درك معني كلام با كسي سخني مي گويد، ليكن براي او احترامي قائل نيست.

4- هيبت: هيبت است كه اين معني علاوه بر تعظيم است، يعني كسي كه ديگري را محترم دانست، بايستي علاوه بر آن هيبتي هم از او در خود احساس نمايد؛ زيرا هيبت از آن جا سرچشمه مي گيرد كه آدم ديگري را احترام بگذارد و خوف از او هم در دل داشته باشد، و كسي كه بيمناك از ديگري نباشد او را هائب نمي نامند. ضمنا هر خوفي را هم مهابت نگويند، بلكه هيبت همان خوفي است كه از بزرگواري



[ صفحه 24]



ديگري ناشي شود.

5- رجا: مصلي بايد هنگامي كه مشغول نماز است، اميد بهره گيري از پاداش الهي را داشته باشد، همچنان كه از عقاب تقصيراتش مي ترسد.

6- حيا: نمازگزار خود را گنه كار بداند و از خداوند به خاطر گناهان خويش شرمسار باشد. [1] .