انسانها از اين نظر كه در مقام عبوديت چه چيز بدست بياورند، و در انتخاب راه؛ چه راهي را انتخاب كنند به سه نوع تقسيم مي شوند: يك دسته انسانهائي هستند كه راه عبوديت را طي ميكنند و بطوريكه در ذيل كلمه «الرحيم» گفتيم؛ مشمول رحمت خاصه پروردگار هستند و انعام بعد از انعام علي الدوام شامل حالشان مي گردد و گوئي احساس مي كنند كه دستي از غيب آنها را مي كشاند. اين دسته همان مقربان درگاه الهي ميباشند؛ كه در درجه اول انبياء و اولياء و سپس افراد كامل انسانها هستند. و انسان بايد هميشه آنها را جلوي راه قرار دهد و به دنبال آنان قدم بردارد. و در جمله اول انسان راه آنان را از خداوند طلب ميكند.

دسته دوم در مقابل دسته اولند و به جاي خدا؛ غير خدا را پرستش كرده اند و خدا را عصيان نموده اند، اينان نيز آثار اعمالشان يكي بعد از ديگري در وجودشان ظهور كرده؛ و همچون دستي آنان را از راه راست دائما دورتر ميسازد. و به جاي آنكه مانند گروه اول به سوي خداوند بالا روند؛ و مورد انعام هاي پي در پي پروردگار قرار گيرند؛ مورد خشم و غضب الهي قرار گرفته و بكلي راه كمال از دستشان در رفته و بدره هولناك شقاوت سقوط مي كنند «وَ مَنْ يَحْلِلْ عَلَيْهِ غَضَبي فَقَدْ هَوي». [1] اين ها در حقيقت انسانهايي هستند كه به جاي اين

كه راه انسانيت را طي كنند، به راههاي حيواني ميروند؛ انسانيتشان مسخ گرديده و به جاي آن كه پيش بروند عقب گرد ميكنند. قرآن از اين ها به «المغضوب عليهم» تعبير مي كند.

در اين ميان گروه سومي هستند، «مُذَبْذَبينَ بَيْنَ ذلِكَ لا اِلي هؤُلاءِ و لا الي هؤُلاءِ» [2] ؛ راه معين و مشخصي در پيش ندارند؛ متحير و سرگردانند هر لحظه راهي را پيش گرفته و بجائي نميرسند. قرآن از اين ها به «الضالين» ياد مي كند.

ما كه مي گوئيم: اهدنا الصراط المستقيم، صراط الذين انعمت عليهم، غير المغضوب عليهم و لا الضالين، يعني:



[ صفحه 304]



با خدايا! راه راستت را به ما بنماي، آن راهي كه راه اولياء، راستان و پاكان درگاه توست؛ آنانكه همواره مشمول انعامهاي پي در پي تو هستند نه راه بندگاني مسخ شده و از انسانيت بيگانه گشته كه مورد غضب تو قرار دارند؛ و نه راه مردميكه حيران و سرگردانند و هر لحظه بشكلي درآمده و با گروهي در مي آميزند. [3] .