درباره ي كلمه ي «رب» نيز بايد بگوييم كه در فارسي كلمه اي كه بتوانيم معادل آن قرار دهيم نداريم. گاهي بمعناي «تربيت كننده» معني مي كنند ولي بايد توجه داشت كه رب از ماده ي ربب است نه از ربي، و تربيت كننده كلمه اي است كه معادل مربي قرار مي گيرد و مربي از ماده ربي است. و گاهي آن را صاحب اختيار ترجمه مي كنند چناچه عبدالمطلب گفت: «انا رب الابل و للبيت رب» من صاحب اختيار شتر هستم و خانه صاحب اختياري دارد.

در هر حال هيچ كدام از اين كلمات به تنهايي رساننده ي معني رب نيستند؛ گرچه



[ صفحه 279]



هر دو صفت جدا جدا از اوصاف خداوند بشمار مي آيد ولي گويا در كلمه ي رب، هم مفهوم خداوندگاري و صاحب اختياري نهفته است و هم معناي تكميل كننده و پرورش دهنده. خداست كه هم صاحب اختيار عالم است و هم كمال رسان همه عالم است.

البته خداوند عالم عوالمي خلق كرده است كه موجودات آن عوالم به دلايلي خاص؛ هر كمالي كه مي توانند داشته باشند از همان اول دارند.

و بعبارت ديگر هيچگونه استعداد و قوه اي در آنها وجود ندارد بلكه همه به فعليت رسيده اند يعني از اولي كه آفريده شده اند با تمام كمال ممكنشان آفريده شده اند و به تعبير ديگر «بدء» و «عود» شان يعني آغاز و انجامشان يكي است. آنها از همان حيث كه مخلوق و مبدع به ابداع الهي مي باشند مربوب او هستند. خداوند از همان حيث كه خالق و مبدع آنهاست، «رب» آنهاست.

ولي عالمي كه ما در آن زندگي مي كنيم يعني عالم دنيا يا عالم ماده؛ عالم تدريج است؛ و نظامش چنين است كه وجودها از نقص آغاز مي شوند و به سوي كمال سير مي كنند.

«بدء» و «عود» شان يكي نيست. آغاز و انجامشان دو تا است. آنها از يك حيث مخلوق خداوندند و از حيث ديگر «مربوب» او.

عالم طبيعت در عين اين كه خود در مجموع عالم است غير از عوالم ديگر به اعتبار اين كه داراي انواع گوناگون است و هر نوع بنا نظام مخصوص زندگي مي كند. و در حقيقت هر نوعي براي خود نيز عالمي دارد؛ همگي همين طورند. عالم جماد؛ عالم گياه. عالم حيوان عالم انسان؛ عالم افلاك؛ همه از نقص به سوي كمال در حركتند. هيچ كدامشان در آغاز آفرينش به صورت كامل آفريده نشده اند. اين خداوند است كه موجودات همه اين عوالم را بكمال نهائي مي رساند. «رب العالمين» است.

از قرآن استفاده مي شود؛ اصولا اين جهان؛ جهان پرورش است انسان كه خود نيز به گروههاي مختلف؛ خوبها؛ بدها تقسيم مي گردد همگي در حال پرورش يافتن



[ صفحه 280]



هستند. و جالب اين است كه گويي جهان يك محيط مساعد كشاورزي است و هرگونه بذري در آن پاشيده مي شود؛ پرورش مي يابد در اين عالم نه تنها خوبها تكامل مي يابند؛ بلكه بدها «يعني كساني كه تخم بد مي كارند» نيز در نظام اين جهان مراحل خود را طي مي كنند. در سوره ي بني اسرائيل مي فرمايد:

«مَنْ كان يُريدُ العاجِلَةَ عَجَّلْنا لَهُ فيها ما نَشاءُ لمَنْ نُريدُ ثُمَّ جَعَلْنا لَهُ جَهنَّم يَصْليها مَذْمُوماً مَدْحُوراً، وَ مَنْ ارادَ الاخِرَة و سَعي لها سَعْيَها و هُوَ مُؤْمِنٌ فَاُولئِكَ كان سَعْيُهم مَشْكُوراً، كُلا نُمِدُّ هؤُلاءِ و هولاء مِنْ عَطاءِ ربِّكَ و ما كان عطاءُ ربِّك مَحْظُوراً».

خلاصه مضمون اين آيات اين است كه: هر كس كه طالب دنيا باشد؛ و بذر دنيائي بكارد ما هم او را مدد رسانده و بذري كه پاشيده است به ثمر مي رسانيم ولي آن اندازه كه بخواهيم؛ و براي هر كس كه خود اراده كنيم. يعني آنجا سنت قطعي و لا يتخلف در كار نيست كه حتما هر كس ثمره ي نقد و عاجل بخواهد كارش را به نتيجه برسانيم.

علت اين كه بذر دنياطلبي نتيجه اش صد در صد قطعي نيست؛ اين جهت است كه دنيا پر از تزاحم و آفات و موانع است نه اين كه اين جهان براي پرورش اين بذرها ساخته نشده است.

بعد مي فرمايد: ولي بطور قطعي چنين كسي كه هدفش را محصور و محدود به دنيا كرده و از مسير شايسته انسان خارج شده است از جهنم سر در خواهد آورد.

و اما اگر كسي هدف دنيائي نداشته باشد؛ و بذر آخرت بكارد و در راه آن سعي و كوشش كند؛ اين عمل هيچگاه ضايع نمي گردد و به نتيجه مي رسد. «كلا نُمِدُّ هؤُلاءِ و هؤُلاء» هم آن دسته را ما مدد مي كنيم و هم به اين دسته مدد مي رسانيم.

خلاصه اين كه نظام اين عالم اينگونه ساخته شده كه هر كس هر بذري بپاشد اين دستگاه مساعد براي پرورش دادن است و همان بذر را پرورش مي دهد؛ منتهي اين كه يك نوع بذرها صد در صد به نتيجه مي رسد و آن بذري است كه بر صراط مستقيم باشد. بعضي بذرهاست كه گرچه امكان پرورش دارد ولي به نتيجه رسيدنش كليت ندارد. و از اينجاست كه افرادي كه كارهاي ناشايستي



[ صفحه 281]



انجام مي دهند و با نقشه هائي كه طرح مي كنند و به نتيجه مي رسند؛ نمي توانند بدينگونه عمل خويش را توجيه كنند كه اگر كار ما مورد اشكال بود؛ ما به نتيجه نمي رسيديم. خير! هر تئوري كه در عمل به نتيجه برسد؛ دليل بر حقانيتش نيست؛ اين نظام جهان است كه «كلا نمد هولاء و هولاء» هر كس هر بذري بپاشد رشد مي يابد و احيانا به نتيجه مطلوب نائل مي گردد.