يكي از مهمترين خصوصيات شكلي كه اسلام به عبادت داده مسأله ي تمرين ضبط نفس در هنگام عبادت است. نماز واقعا عبادت جامع و عجيبي است. البته اين خصوصيت در حج هم هست ولي به صورت ديگري، يعني همانجا كه انسان محرم مي شود خود را ضبط مي كند و [از برخي امور] منع مي نمايد و تمرين [ضبط نفس] مي كند. روزه هم همين طور است، البته به شكل ديگري.

در تمام مدت نماز، خوردن - ولو يك ذره قند انسان بخواهد بخورد - نبايد صورت گيرد. نماز بسياري از اصول تربيت اسلامي را در خود گنجانده است. خوردن و آشاميدن در آن ممنوع است؛ خنديدن، آن را خراب مي كند؛ گريستن براي غيرخدا، براي هر موضوعي از موضوعات ديگر خرابش مي كند، زيرا در حال نماز انسان بايد بر تمايلات خود از قبيل خوردن و خوابيدن غلبه كند و بر احساسات خود از قبيل خنديدن و گريستن مسلط باشد و خود را نگهدارد؛ هر موجب شديدي براي خنديدن باشد نبايد بخندد، و هر موجب شديدي براي گريستن باشد نبايد



[ صفحه 207]



بگريد.

به چپ و راست متمايل شدن و نگاه كردن، نماز را باطل مي كند. اين يك حالت انضباط جسمي و روحي است؛ جسمي مثل همينكه در حال نماز به چپ و راست يا پشت سر نگاه نكنيد، از نظر روحي هم نبايد اسير احساسات بشويد. در آن حال اگر كلامي كه از نوع كلام آدمي است - يعني از كلامهايي كه دو انسان با هم مي گويند - بر زبان انسان جاري شود نماز را باطل مي كند، تا چه رسد به آنچه كه به اصطلاح محدث است يعني باعث زوال طهارت مي شود، نظير خوابيدن.