يك باب بسيار وسيعي در تعليم و تربيت و معارف اسلامي است و آن اين كه، انسان ساخته عمل خودش است يا به تعبير ديگر انسان ساخته خود انسان است. يعني انسان با عمل خودش ساخته مي شود. هر جور عمل كند همانگونه ساخته مي شود. در فلسفه هاي اروپايي اين حرف جديدي تلقي شده است كه به آن «پراكتيس» يا «فلسفه عمل» مي گويند. در صورتيكه از نظر قرآن اين مسأله هزار و چهارصد سال است كه مطرح شده است. انسان ساخته عمل خودش است. يعني هر جور عمل كند همانجور ساخته مي شود. انسان هم سازنده عمل خودش و هم ساخته شده عمل خودش است. نماز انسان را مي سازد، چرا قرآن مي فرمايد «يا ايها الذين امنوا استعينو بالصبر و الصلوة»؟ )صبر كه در حديث آمده است. اولين مصداقش روزه است) يعني از صبر و نماز استمداد و كمك و نيرو بگيريد.

همين آداب ظاهر نماز را بگيريد، بعد برويد به آداب باطن، يعني شرايط صحت و قبول نماز را. وقتي به انسان مي گويند، اگر نماز مي خواني روي زمين غصبي نبايد بخواني و الا نماز باطل است، خانه ات اگر غصبي باشد، فرش خانه ات اگر غصبي



[ صفحه 200]



باشد، نمازت باطل است، جامه اي كه با آن نماز مي خواني، حتي اگر مديون مردم باشي و وقت اداي دين رسيده باشد و او مهلت ندهد و عجله داشته باشد و نگذارد نماز بخواني، اگر وقت وسيع باشد، اول بايد دين خودت را ادا كني بعد نماز بخواني، يعني اول رابطه ات را با بنده خدا درست كني و حقوق مردم را رعايت كني بعد به خدا مراجعه كني، كه هر يك از اين ها عاملي است براي ساخته شدن انسان.

اما آيا اگر همه اين ها باشد نماز انسان مقبول است؟ مي گويند: نه. صحت نماز درست است ولي مقبول بودن آن بستگي به شرايط ديگري دارد و آن اين است كه بايد از گناهان دوري كرده باشي تا نمازت قبول شود. حال و توجه ات به خدا باشد تا نماز تو را بالا ببرد، بايد حضور قلب داشته باشي و با توجه بخواني، يعني وقتي مي گويي، «اياك نعبد و اياك نستعين» واقعا در حال نيايش باشي تا نمازت مقبول باشد. اكنون اگر در حال نماز شري (البته اگر شر خيلي بزرگي نباشد) به شما برسد، مثلا، زنبور شما را بگزد، نبايد نماز را بشكنيد. انسان بسبب فطرت خويش يك پشه هم كه او را نيش مي زند دادش درمي آيد. ولي بعد از مرحله اي ديگر اينجور نيست، نماز انسان را اينگونه مي سازد، حالا همين پنج نوبت نماز خواندن هم كه باشد. وقتي انسان پنج نوبت در روز اين تمرين را انجام دهد، خواه ناخواه در همه روز و در همه عمرش مؤثر است. [1] .