شرط توبه اين است كه حقوق الهي را ادا كني. حق الهي يعني چه؟ مثلا روزه حق الله است، روزه مال خداست. روزه هايي را كه خورده اي بايد قضا بكني. نمازهايي را كه ترك كرده اي بايد قضايش را بجا بياوري، مستطيع بوده اي و حج



[ صفحه 109]



نرفته اي، حجت را بايد انجام بدهي، اين ها شوخي نيست. در مسأله حج وارد است كه اگر كسي مستطيع بشود و هيچ عذر شرعي نداشته باشد يعني استطاعت طبيعي داشته باشد و از نظر راه مانعي نباشد، استطاعت مالي داشته باشد و امكانات ثروتش به او اجازه بدهد، استطاعت بدني داشته باشد و مريض نباشد، كه قدرت رفتن را نداشته باشد، و در عين حال به حج نرود تا بميرد، چنين كسي هنگام مردن، مسلمان از دنيا نخواهد رفت. فرشتگان الهي مي آيند و به او مي گويند: «مِتْ اِنْ شِئْتَ يَهُودِيّا وَ اِنْ شِئْتَ نَصْرانياً» تو كه اين ركن اسلامي را به جا نياورده اي، حالا مخير هستي، مي خواهي يهودي بمير، مي خواهي نصراني بمير، تو ديگر نمي تواني مسلمان بميري، چطور مي شود انسان مسلمان باشد و نماز نخواند؟. [1] .