فقها و اصوليين يك تعبيري دارند، مي گويند عناوين اوليه و عناوين ثانويه، يعني يك چيزي را گاهي به عنوان اصلي خودش بيان مي كنند، مثلا مي گويند نماز، نماز نام يك عمل است، همين طور احسان به مردم، زكات، روزه، جهاد، امر به معروف و نهي از منكر، انفاق، راستي و صداقت... ولي مي دانيد كه عملها موقع و موضعش به حسب شرايط زماني و به حسب احوال افراد و اشخاص متفاوت است. يعني براي شما در يك لحظه يك امر واجب است و در لحظه ديگر مستحب، ممكن است در لحظه ي ديگر همان مستحب نيز تغيير كند.

مثلا، شما مديون يك داعيي هستيد، مديون شرعي يك داعي شرعي كه به اصرار، دين خودش را از شما طلب مي كند، مي گويد كه احتياج دارم و بايد طلبم را بدهي، مي گوييد صبر كن نمازم را بخوانم بعد از نماز طلبت را مي پردازم، مي گويد



[ صفحه 68]



كه آن قدر هم صبر نمي كنم، دين مرا بده بعد نمازت را بخوان. يا مثلا، شما مي خواهيد نماز بخوانيد، در همان حال، شخصي ناراحتي شديدي پيدا كرده كه بايد او را با عجله به دكتر رسانيد، و شما براي نماز هم وقت داشتي، آيا در اينجا نماز عمل صالح است؟!

آن وقت نماز عمل صالح است كه شما اول دين خود را بدهيد بعد نمازتان را بخوانيد، اگر شما با طلبكار خود بحث كنيد و به او بگوئيد: اول بايد نمازم را بخوانم چون خدا از تو بزرگتر است و بايد اول طلب خدا را بپردازم و... اشتباه مي كني اين نماز براي تو عمل صالحي نيست. چون وقت هم داري، برو اول دينت را بده بعد نمازت را بخوان يا در مورد بيمار، اول بايد او را به طبيب رسانده بعد نمازت را بخواني. اين را عنوان ثانوي مي گويند، عناوين ثانوي متغير است و بحسب احوال افراد و اشخاص فرق مي كند، در رابطه با مسايل اجتماعي نيز اين چنين است، مثلا، من بهر دليلي از اول - درست بوده يا اشتباه - رفتم و تحصيلات علوم ديني نمودم، شما هم رفتيد تحصيلات پزشكي نموديد، ديگر در اين سن نه من مي توانم بروم پزشك بشوم، نه شما مي توانيد تحصيلات ديني بكنيد، وظايف پزشكي هم در جامعه وظايف لازمي است، وظايف هدايت ديني و مذهبي هم در جامعه لازم است، ولي امروز براي من چه واجب است؟ آن كاري كه از خودم بهتر ساخته است، براي شما چه چيز واجب است؟ آن چيزي كه از شما بهتر ساخته است. [1] .