محقق (ره) ده كتاب عبادات را به اين ترتيب ذكر مي كند:

1 - كتاب الطهاره. طهارت بر دو قسم است، طهارت از «خبث» يا آلودگيهاي ظاهري و جسمي و عارضي و طهارت از «حدث» يعني آلودگي معنوي طبعي. طهارت از خبث عبارت است از تطهير بدن يا لباس يا چيز ديگر از امور ده گانه اي كه اصطلاحا نجاسات خوانده مي شوند از قبيل: بول، غايط، خون، مني، ميته و غيره و طهارت از حدث عبارت است از وضو و غسل و تيمم كه شرط عبادات از قبيل نماز و طواف است و با يك سلسله اعمال طبيعي مانند خواب، ادرار، جنابت و غيره باطل مي شود و بايد تجديد شود.

2- كتاب الصلوة. در اين كتاب درباره ي نمازهاي واجب يعني نمازهاي يوميه، نماز عيدين، نماز ميت، نماز آيات، نماز طواف و نمازهاي نافله يعني نمازهاي مستحبي از قبيل نوافل يوميه و غيره و درباره شرائط و اركان و مقدمات و موانع و قواطع و خلل نماز و همچنين درباره ي انواع نماز: از قبيل نماز حاضر و نماز مسافر و يا نماز فرادي و نماز جماعت، يا نماز اداء و نماز قضاء به تفصيل بحث مي شود.

3- كتاب الزكوة. زكوة نوعي پرداخت مالي است شبيه به ماليات كه به نه چيز تعلق مي گيرد: طلا، نقره، گندم، جو، خرما، مويز، گاو، گوسفند، شتر. در فقه درباره ي شرائط تعلق زكوة به اين امور نه گانه و درباره ي مقدار زكوة و درباره ي مصرف آن كه به چه



[ صفحه 65]



مصارفي بايد برسد بحث مي شود. در قرآن، زكوة غالبا همرديف نماز ذكر مي شود، در قرآن از مسائل زكوة فقط مصارف آن توضيح داده شده است، آنجا كه مي فرمايد:

«اِنَّمَا الصَّدَقاتُ لِلْفُقراءِ وَ الْمَساكينِ و الْعامِلينَ عَلَيها وَ الْمُؤَلَّفَة قُلُوبُهُمْ وَ فِي الرِّقابِ وَ الْغارِمينَ و في سَبيلِ اللّهِ وَ ابن السَّبيل [1] .

«صدقات براي نيازمندان و تهيدستان و مأموران جمع آوري آنها، و مردمي كه بايد دل آنها بدست آيد، و در راه آزادي بردگان، و قرض داران و در راه خيري كه بخدا منتهي گردد و مسافران بي توشه مي باشد.»

4- كتاب الخمس. خمس نيز مانند زكوة نوعي پرداخت مالي شبيه ماليات است. خمس يعني يك پنجم. از نظر اهل تسنن تنها غنائم جنگي است كه يك پنجم آن به عنوان خمس بايد به بيت المال منتقل شود و صرف مصالح عمومي گردد. ولي از نظر شيعه غنائم جنگي يكي از چيزهايي است كه بايد خمس آن پرداخت شود. علاوه بر آن، معادن، گنجها، مالهاي مخلوط به حرام كه تشخيص آنها و مالك آنها مقدور نيست، زميني كه كافر ذمي از مسلمان مي خرد، آنچه از طريق غواصي بدست مي آيد و مازاد عوائد سالانه نيز بايد تخميس شوند و خمس آنها داده شود. خمس در مذهب شيعه بودجه ي هنگفتي است كه قسمت مهم بودجه يك كشور را مي تواند تأمين كند.

5- كتاب الصوم. صوم يعني روزه. چنانكه ميدانيم در حال روزه از خوردن و آشاميدن، آميزش جنسي و سر زير آب فروكردن و غبار غليظ به حلق فروبردن و برخي چيزهاي ديگر بايد اجتناب كرد. هر سال قمري يك ماه يعني ماه مبارك رمضان بر هر مكلف بالغي كه عذري نداشته باشد واجب است روزه بگيرد. روزه بطور كلي در غير ماه رمضان مستحب است. دو روز در سال روزه حرام است: عيد فطر و عيد اضحي. بعضي روزها، روزه مكروه است مانند روز عاشورا.

6- كتاب الاعتكاف. اعتكاف به حسب معني لغوي يعني مقيم شدن در يك محل



[ صفحه 66]



معين. ولي در اصطلاح فقهي عبارتست از نوعي عبادت كه انسان سه روز يا بيشتر در مسجد مقيم مي شود و پا بيرون نمي گذارد و هر سه روز روزه مي گيرد. اين كار شرائط و احكامي دارد كه در فقه مسطور است. اعتكاف في حد ذاته مستحب است نه واجب، ولي اگر انسان آن را شروع كرد و دو روز گذشت روز سوم واجب مي شود. اعتكاف بايد در مسجدالحرام يا مسجدالنبي يا مسجد كوفه يا مسجد بصره صورت گيرد و حداقل اين است كه در مسجد جامع يك شهر صورت گيرد. اعتكاف در مساجد كوچك جايز نيست. پيغمبر اكرم دهه ي آخر رمضان اعتكاف مي فرمود.

7- كتاب الحج. حج همان عمل معروفي است كه در مكه و اطراف مكه به وسيله ي حجاج انجام مي شود و معمولا توأم با عمره است. اعمال حج عبارتست از احرام در مكه، وقوف در سرزمين عرفات، وقوف شبانه در سرزمين مشعر، رمي جمرة العقبه، قرباني، حلق يا تقصير، طواف، نماز طواف، سعي بين صفا و مروه، طواف النساء، نماز طواف النساء، رمي جمرات، بيتوته در مني.

8- كتاب العمره. عُمره نيز نوعي حج كوچك است. ولي معمولا براي حجاج واجب است كه اول عمره را به جا آورند و بعد حج را. اعمال عمره عبارتست از: احرام در يكي از ميقاتها، طواف خانه ي كعبه، نماز طواف، سعي بين صفا و مروه، تقصير. [2] .

9- كتاب الجهاد. در اين كتاب مسأله جنگهاي اسلامي مطرح است. اسلام دين اجتماعي و مسئوليتهاي اجتماعي است از اين رو جهاد در متن دستورات اسلام قرار گرفته است. جهاد بر دو قسم است: ابتدائي و دفاعي. از نظر فقه شيعه، جهاد ابتدائي منحصرا زيرنظر پيغمبر اكرم يا امام معصوم مي تواند صورت گيرد و لاغير. اين چنين جهادي تنها بر مردان واجب است ولي جهاد دفاعي در همه زمانها بر همه ي مردم اعم از مرد و زن واجب است.

ايضا جهاد يا داخلي است يا خارجي. اگر گروهي از مردم بر امام مفترض الطاعة



[ صفحه 67]



مسلمين خروج كنند آنچنانكه «خوارج» يا «اصحاب جمل» و «اصحاب صفين» كردند جهاد با آنها نيز واجب است. در فقه، احكام جهاد و احكام ذمه يعني شرائط پذيرفتن غيرمسلمان تحت عنوان تابعيت دولت اسلامي و همچنين درباره صلح ميان دولت اسلام و دولت غير اسلامي به تفصيل بحث مي شود.

10- امر به معروف و نهي از منكر. اسلام به حكم اين كه دين اجتماعي و مسئوليتهاي اجتماعي است و محيط مناسب را شرط اصلي اجراء برنامه آسماني و سعادت بخش خود مي داند يك مسئوليت مشترك براي عموم بوجود آورده است. همه مردم موظفند كه پاسدار فضيلتها و نيكيها و نابود كننده ي بديها و نادرستيها باشند. پاسداري نيكيها به نام «امر به معروف» و ستيزه گري با بديها «نهي از منكر» ناميده مي شود. امر به معروف و نهي از منكر در فقه اسلامي، شرائط و مقررات و نظاماتي دارد كه در فقه مسطور است. [3] .