پس از فراغت از مقام دوم از اظهار عبوديت يعني ركوع، سر بردارد و بگويد: «سمع الله لمن حمده»؛ يعني استجابت نمود حق تعالي كسي را كه حمد و شكر او نمايد. آنگاه به قصد وارد شدن در مقام سوم



[ صفحه 106]



از اظهار عبوديت - كه اعظم از آن دو مقام است - يعني سجده، بگويد: «الله اكبر».

«سجود» اعظم مراتب خشوع و بهترين درجات خضوع و موجب قرب به حضرت ربوبي و رسيدن به انوار رحمتهاي غيرمتناهي است.

قرآن مجيد در آيه ي سجده، سوره ي علق مي فرمايد: [1] «سجده كن و نزديك شو»؛ يعني قرب را به سجده نسبت مي دهد و آن را سبب نزديكي به خدا مي داند و به سبب آن وعده ي قرب مي دهد.

هنگامي كه اين عمل عظيم را بجا مي آورد، بايد در نفس خود عظمت الهي را متذكر شود بيش از آنچه در حال ركوع متذكر شد و براي اظهار عظمت درجه ي اعلي از عبوديت، گراميتر و اشرف اعضا - كه صورت است - بر پست ترين اشيا - كه خاك است - قرار دهد و ابتدا و انتهاي خود را يادآور شود كه خاك بوده و هست:

«از اين خاك شما را آفريديم و در اين خاك شما را برمي گردانيم و از اين خاك بار ديگر شما را بيرون مي آوريم». [2] .

آنگاه كمال عجز و فقر خود و عظمت پروردگار و منزه بودنش از جميع نواقصي كه بندگان دارند تصديق مي نمايد و اظهار ايمان و بندگي خود را به خواندن دعايي كه در اين حال مستحب است مي نمايد. [3] .



[ صفحه 107]



آنگاه با كمال خشوع ذكر سجده را مي خواند «سبحان ربي الاعلي و بحمده»؛ يعني منزه و پاك مي دانم پروردگارم را از همه ي كمي ها. برتر است خداي من از اين كه به ادراك و انديشه ي آفريده اي برسد و ساحت مقدسش در معرض اوهام و خيالات مردمان قرار گيرد و ستايش مي كنم او را به همه ي نعمتهاي بي پايانش.

مانند ذكر ركوع سعي كند بيش از يك مرتبه بخواند تا با تذلل خويش، رفعت و عظمت حق تعالي بيشتر در نفس حاصل گردد.

اگر در اين جا قلب شكسته شد، منتظر نزول رحمتها و عطاياي الهي باشد.