اما بيان كيفيت تحصيل حضور قلب در نماز و پيدا شدن آن، متوقف بر تحصيل مقتضي و رفع مانع است؛ يعني بايد چيزهايي كه موجب پيدا شدن حضور قلب مي شود آماده كرد و چيزهايي كه مانع آن است برداشت يا از پيدا شدنش جلوگيري نمود.

اما نسبت به جهت مقتضي، نخست بايد نماز در نظر نمازگزار از هر چيز ديگري مهمتر باشد؛ زيرا نفس انسان طوري است كه اگر چيز مهمتري از نماز در نظرش بود، در حال نماز به آن متوجه مي گردد و نمي گذارد نسبت به نماز حضور قلب پيدا شود.

بنابراين، تا اهميت نماز در نظر نمازگزار بيش از ساير امور نشود، توقع حضور قلب نداشته باشد و اين اهميت نيز حاصل نمي شود مگر اين كه به راستي فناي دنيا و بهره هاي مادي را باور كند و به يقين بداند كه آخرت باقي و بهتر است. [1] و يقين كند نماز از بزرگترين وسيله ها براي رسيدن به ثوابهاي باقي است به قسمي كه اگر پذيرفته شود، ساير اعمال نيز پذيرفته مي گردد و گرنه ساير اعمال نيز رد مي گردد. [2] .

از اين جاست كه حالات اشخاص در نماز و حضور قلب در آن متفاوت است و در نتيجه درجاتشان نيز يكنواخت نيست. [3] تا چه مقدار



[ صفحه 64]



ايمانشان به دنيا و آخرت باشد تا چه حد از علاقه شان به دنيا كاسته شده و به آخرت افزوده شده باشد.

سر مطلب آن است كه محبت به ضدين محال است و خدا دو دل در يك سينه قرار نداده [4] ؛ يعني يا بايد علاقه به دنيا و سرگرميهايش باشد، يا آخرت و به هر اندازه به يكي نزديك شد، به همان اندازه از ديگري دور خواهد گرديد.