نوع دوم شروطي است كه در پذيرفته شدن و كمال نماز معتبر است تا ذخيره ي آخرت گردد، از قبيل حضور قلب كه بدون آن نماز هر چند صحيح باشد اما نتيجه اي كه بايد به نمازگزار برسد، ندارد. ثوابهايي كه



[ صفحه 57]



براي نمازگزاران است تا برسد به جايي كه سبب قرب او گردد و به مقام مقربين نايل شود بدون حضور قلب ميسر نمي شود.

اين جا جاي پرسش است با اين كه حضور قلب اين قدر اهميت دارد؛ چرا آن را از شرايط صحت نماز قرار ندادند تا نمازگزاران به ناچار آن را رعايت نمايند؟

علتش آن است كه اگر حضور قلب را در جميع حالات نماز واجب و از شرايط صحت نماز قرار مي دادند، موجب عسر و حرج براي اكثر مردم مي گرديد و راستي به زحمت مي افتادند و از عهده ي انجام آن برنمي آمدند و تكليفي فوق طاقت بر ايشان به شمار مي رفت.

اما كسي كه راستي طالب سعادت و خواهان كمال است، بايد همت خود را عالي قرار دهد و سعي كند از فوايد نماز محروم نماند. خداوند استعداد خاصي كه در انسان قرار داده تا بتواند از عبادت به كمال مطلوب برسد، در بهايم قرار نداده است، پس بايد سعي نمايد اين استعدادها را به كار بيندازد و به اصطلاح، از قوه به فعل درآورد.

اگر نمي تواني همه ي نماز را با حضور قلب بخواني، لااقل همه ي آن را با غفلت نخوان. بالاخره انسان نبايد خودش را از فيض كامل محروم سازد و نبايد هيچ وقت يأس به خودش راه دهد و متوجه باشد كه حضور قلب، داراي مراتبي است، وقتي كه خودش را مهيا كرد كه در نماز حضور قلب پيدا كند، خداوند هم توفيق را رفيقش مي فرمايد به اندازه اي كه مقداري در نماز، توجه و حضور بيشتري پيدا مي نمايد همان طور كه در حديث شريف قدسي رسيده است كه: «هر كس به من يك وجب نزديك گردد،



[ صفحه 58]



من يك ذراع به او نزديك مي شوم». [1] .



ما در اين انبار گندم مي كنيم

گندم جمع آمده گم مي كنيم



مي نينديشيم آخر ما به هوش

كاين خلل در گندم است از مكر موش



موش تا انبان ما حفره زده است

زآفتش انبار ما ويران شده است



اول اي جان دفع شر موش كن

وانگه اندر جمع گندم جوش كن



بشنو از اخبار آن صدر صدور

لا صلوة تم الا بالحضور



گرنه موش دزد در انبان ماست

خرمن اعمال چل ساله كجاست؟ [2] .





[ صفحه 59]