«تتجافي جنوبهم عن المضاجع يدعون ربهم خوفا و طمعا و مما رزقناهم ينفقون».

(شب ها پهلو از بستر خواب تهي مي كنند و با بيم و اميد خداي خود را بخوانند و از آنچه روزي آنها كرديم به مسكينان انفاق كنند.)

در تفسير نمونه ذيل آيه شريفه آمده است: «در تفسير جمله ي «تتجافي جنوبهم عن المضاجع» شبانگاه پهلوي آنها از بستر دور مي شود) دو تفسير در روايات اسلامي وارد شده؛ تفسيري به نماز عشاء و اشاره به اين كه مؤمنان راستين بعد از نماز مغرب و قبل از نماز عشا به بستر نمي روند، مبادا خواب آنها را بگيرد و نماز عشايشان از دست برود؛ زيرا در آن زمان معمول بوده كه در آغاز شب به استراحت مي پرداختند و نماز مغرب و عشا را طبق دستور استحباب جدايي ميان نمازهاي پنجگانه، از هم جدا مي كردند و هر كدام را در وقت فضيلت خود به جا مي آورند. هرگاه بعد از نماز مغرب و قبل از وقت عشا مي خوابيدند ممكن بود براي نماز عشا بيدار نشوند. اين تفسير را ابن عباس طبق نقل درالمنثور از پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله و سلم نقل كرده و در امالي شيخ نيز از امام صادق عليه السلام نقل شده است؛ اما در بيش تر روايات و كلمات مفسران به برخاستن از بستر و براي اداي نماز شب تفسير شده است.» [1] .

«در روايتي از امام باقر عليه السلام چنين مي خوانيم كه به يكي از يارانش فرمود: «ألا أخبرك بالاسلام اصله و فرعه و ذروة سنامه» آيا ريشه و شاخه و بلندترين قله ي اسلام را به تو



[ صفحه 63]



معرفي كنم؟ راوي عرض كرد: بفرماييد، فدايت شوم. فرمود: «اما اصله الصلوة و فرعه الزكاة و ذروة سنامه الجهاد» ريشه اش نماز است و شاخه اش زكات و قله مرتفعش جهاد است. سپس فرمود: اگر بخواهي، تمام ابواب خير را به تو معرفي كنم؟ راوي گويد: بفرماييد، فدايت شوم. امام فرمود: «الصوم جنة، و الصدقه تذهب بالخطيئه، و قيام الرجل في جوف الليل بذكر الله، ثم قرأ: تتجافي جنوبهم عن المضاجع» روزه سپري است در مقابل آتش و صدقه محو كننده گناه است و برخاستن انسان در دل شب او را به ياد خدا مي اندازد، سپس آيه ي «تتجافي جنوبهم عن المضاجع» را تلاوت فرمود.» [2] .

در تفسير مجمع البيان از معاذ بن جبل چنين نقل شده: «در غزوه ي تبوك در خدمت رسول خدا صلي الله عليه و آله و سلم بودم، گرما همه را سخت ناراحت كرده بود و هر كس به گوشه اي پناه مي برد. ناگهان ديدم كه پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم از همه به من نزديك تر است. خدمتش رفتم، عرض كردم: اي رسول خدا! عملي به من بياموز كه مرا وارد بهشت كند و از آتش دوزخ دور سازد. فرمود: سؤال بزرگي كردي. اما پاسخ آن براي كسي كه خدا بر او آسان كرده است، مشكل نيست. سپس افزود: خدا را پرستش كن و چيزي را شريك او قرار مده. نمازهاي واجب را انجام ده و زكات واجب (حق مستمندان) را اداء كن و ماه رمضان را روزه بگير. و بعد فرمود: و اگر بخواهي از ابواب خيرات به تو خبر مي دهم. عرض كردم: اي پيامبر! بفرماييد. فرمود: روزه سپري است در برابر آتش و انفاق در راه خدا كفاره ي گناهان است و قيام انسان در دل شب، براي خشنودي خدا سپس آيه ي «تتجافي جنوبهم» را قرائت فرمود». [3] .

«گرچه هيچ مانعي ندارد كه آيه مفهوم وسيعي داشته باشد؛ هم بيدار ماندن در آغاز



[ صفحه 64]



شب را براي نماز عشا شامل شود و هم برخاستن در سحرگاه را براي نماز شب، ولي دقت در مفهوم «تتجافي» معني دوم را بيش تر در ذهن منعكس مي كند، زيرا ظاهر جمله اين است كه قبلا پهلوها در بستر آرام گرفته سپس از آن دور مي شود و اين مناسب قيام در آخر شب براي نماز شب است؛ بنابراين دسته ي اول از روايات از قبيل توسعه در مفهوم و القاء خصوصيت است.

گرچه درباره ي اهميت اين نماز پربركت همان چند روايت فوق كافي به نظر مي رسد، ولي اين نكته قابل ذكر است كه در روايات اسلامي، آنقدر اهميت به اين عبادت داده شده است كه درباره ي كمتر عبادتي چنين سخن گفته شده است. دوستان حق و رهروان راه فضيلت به اين عبادت بي ريا كه قلب را روشنايي و دل را نور و صفا مي بخشد همواره اهميت بسيار مي دادند. ممكن است بعضي هميشه توفيق بهره گيري از اين عبادت پربركت را نداشته باشند ولي چه مانعي دارد كه در بعضي از شب ها كه اين توفيق حاصل شده است بهره گيرند و در آن هنگام كه خاموشي همه جا را فراگرفته و اشتغالات روزانه همه تعطيل است، كودكان در خواب و محيط آماده ي حضور قلب و راز و نياز با خدا است، برخيزند و به در خانه ي خدا روند و دل را به نور عشق دوست روشن سازند.» [4] .

در تفسير «منهج الصادقين» ذيل آيه شريفه چنين آمده است «و از سهيل يماني (اويس قرني) منقول است كه در شب مي گفت: «هذه ليلة الركوع» و به يك ركوع به سر مي برد و در شبي ديگر مي فرمود كه «هذه ليلة السجود» و به يك سجده به صبح مي رسانيد. گفتند: اي اويس! چون طاقت طاعت داري كه شب ها بدين درازي بر يك حال مي گذراني؟ گفت: كجاست شب دراز! كاشكي ازل و ابد يك شب بودي تا به يك سجده به



[ صفحه 65]



آخر بردمي و در آن سجده گريه هاي زارزار و ناله هاي بيشمار كردمي.» [5] .

از مولاي متقين، حضرت علي بن ابيطالب عليه السلام روايت شده كه فرمود: پرهيزكاران دسته دسته سوي بهشت رهنمون مي شوند و از عذاب آسوده و از سرزنش ايمن و از آتش دورند و بهشت به خاطر آنان آرامش يافته و آنان از اين قرارگاه خشنودند. كساني هستند كه در اين جهان كردارشان پاك، چشمانشان گريان و شب هايشان در دنيا در اثر فروتني و استغفار، روز و روز ايشان از بيم گناه، شب بوده است. پس خداوند بزرگ، بهشت را جاي بازگشت و ثواب كردار آنان گردانيده است. و به بهشت و اهل بهشت در سلطنت جاويد و نعمت پايدار سزاوارترند.» [6] .