بدان كه چنانچه سجده بر تراب رجوع به كثرت است بي احتجاب از وحدت وضعاً و عملاً، تشهد و سلام رجوع به آن است قولاً و تذكراً. و لهذا در تشهد اولاً شهادت به الوهيت و وحدانيت و نفي شريك در آن است، مشفوعاً به تحميد، و رجوع محامد مطلقاً به ذات مقدس اسم اعظم الله؛ و پس از آن، توجه به مقام عبوديت ولي مطلق محمد صلي الله عليه و آله، و مقام رسالت آن سرور است كه منطبق با تجليات ذاتيه و فعليه در مرآت كثرت است؛ و سلام بر آن سرور است؛ پس رجوع سالك است به خود و طلب سلامت است براي خود و بندگان صالح حق در رجوع از اين سفر پرخطر: و السلام علي يوم ولدت و يوم اموت و يوم ابعث حياً. [1] و اين سلام يوم المبعث و رجوع از موت حقيقي است؛ و پس از آن، توجه به جميع ملائكة الله و انبياء مرسلين و قواي ملكوتيه، كه در اين سفر همراه او بودند، نمايد و سلامت آنها را از حق تعالي تقاضا كند در اين رجوع از سفر روحاني؛ چنانچه در حديث صلوة معراج اشاره به آن فرموده آنجا كه فرمايد: ثم التفت، فاذا انا بصفوف من الملائكة و النبيين و المرسلين، فقال لي: يا محمد، سلم. فقلت: السلام عليكم و



[ صفحه 109]



رحمة الله و بركاته. فقال: يا محمد، اني انا السلام و التحية و الرحمة و البركات انت و ذريتك، ثم امرني ربي العزيز الجباران لا التفت يساراً. [2] .

و شايد امر حق تعالي و عزوجل به عدم التفات به يسار اشاره به عدم توجه به جنبه ي «يلي الخلقي» و جهات باطله ي مظلمه ي اشياء باشد؛ و بايد سالك توجه تام به جهات يمناي اشياء كه جهات نوريه ربيه است داشته باشد - و اشرقت الارض بنور ربها. [3] .

و حقيقت سلامت در اين سفر معراجي، عبارت است از آنكه سالك از قدم نفس و انانيت مبري باشد؛ و اگر در اين مرحله سلامت شد، در مرحله ي بعد، كه به عنايت حق واقع شود، نيز سلامت خواهد بود. و آن سلامت عبارت است از توجه به يمين و عدم توجه به يسار كه اصل احتجاب و اعوجاج است.

وصل: عن مصباح الشريعة، قال الصادق عليه السلام: التشهد ثناء علي الله تعالي. فكن عبداً له في السر خاضعاً له في الفعل، كما انك عبد له بالقول و الدعوي. و صل صدق لسانك بصفاء صدق سرك؛ فانه خلقك عبداً و امرك ان تعبده بقلبك و لسانك و جوارحك، و ان تحقق عبوديتك له بربوبيته لك، و تعلم ان نواصي الخلق بيده، فليس لهم نفس و لا لحظ الا بقدرته و مشيته، و هم عاجزون عن اتيان اقل شي ء في مملكته الا باذنه و ارادته. قال الله عزوجل: «و ربك يخلق ما يشاء و يختار ما كان لهم الخيرة [من امرهم] سبحان الله و تعالي عما يشركون.» فكن عبدا شاكراً بالفعل، كما انت عبد ذاكر بالقول و الدعوي، و صل صدق لسانك بصفاء سرك؛ فانه خلقك؛ فعزوجل ان يكون ارادة و مشية لاحد الا بسابق ارادته و مشيته. فاستعمل العبودية في الرضا بحكمه و بالعبادة في



[ صفحه 110]



اداء اوامره. و قد امرك بالصلوة علي نبيه محمد صلي الله عليه و آله، فاوصل صلوته بصلوته و طاعته بطاعته و شهادته بشهادته. و انظر لا يفوتك بركات معرفة حرمته، فتحرم عن فائدة صلوته و امره بالاستغفار لك و الشفاعة فيك ان اتيت بالواجب في الأمر و النهي و السنن و الأداب؛ و تعلم جليل مرتبته عندالله عزوجل. [4] .

در اين حديث شريف هم اشاره به حقيقت تشهد و هم اشاره به آداب آن و هم اشاره به سر آن است؛ چنانچه فرمايد: «تشهد ثناي خداوند تعالي است.» و اين حقيقت تشهد، بلكه جميع عبادات است؛ چنانچه سابق بر اين اشاره شد كه باب عبادات باب ثناي مقام ربوبيت است، هر يك به اسمي يا اسمائي.

و اما آداب آن، بلكه ادب جميع عبادات، عمده اش آن است كه در اين كلام شريف اشاره به آن شده كه مواظبت حالات قلبيه و سريان عبوديت در سر



[ صفحه 111]



باشد تا آنكه ادعاي بي مغز نباشد. و بايد انسان سالك جهد كند كه اذكار و دعاوي لساني را به قلب رساند و قلب را متذكر و عابد كند كه اگر آن قيام به عبوديت كرد، جميع قواي مملكت و جنود ظاهره و باطنه قيام به عبوديت كنند. پس در اول امر، قلب متذكر به ذكر لسان است؛ و در آخر امر، زبان و ساير جوارح ترجمان قلبند.

پس از آن، در ذيل حديث، دستور تحصيل مقام شكر دهد؛ و پس از آن، مقام رضا را تلقين فرمايد، كه هر يك را بيان طولاني مي باشد كه اين مقام گنجايش آن را ندارد.

و از آداب مهمه ي تشهد و سلام، كه خاتمه ي صلوة است، معرفت حرمت رسول اكرم ختمي مرتبت صلي الله عليه و آله است؛ كه بنده ي سالك بايد به قلب بفهماند كه اگر كشف تام آن سرور نبود، كسي را راه به عبوديت حق و وصول به مقام قرب و معراج معرفت نبود؛ پس، آنچنان كه در اول نماز رفيق و مصاحب راه معرفت و معراج حقيقت آن سرور و معصومين از ائمه ي طاهرين بودند، منتهاي سفر نيز بايد تذكر داشت كه آنها اولياي نعم و وسائل وصول اهل معرفت و وسايط نزول بركات و تجليات حضرت ربوبيت جلت عظمته، هستند: لولاهم ما عبدالرحمن و ما عرف الرحمن. [5] و هر كس شمه اي از حقيقت ولايت و رسالت را بداند، خواهد دانست نسبت اولياء عليهم السلام به خلق چه نسبتي است. و ما بحمدالله در رساله ي مصباح الهداية [6] شرحي از آن مذكور داشتيم.

و اما اشاره به سر تشهد به طوري كه ذكر نموديم فرموده آنجا كه فرمايد:



[ صفحه 112]



و تعلم ان نواصي الخلق بيده... الخ. و اين اشاره ي لطيفه است به مقام تحقق به صحو بعد المحو كه كثرات حجاب جمال محبوب نباشند و قدرت و مشيت حق را نافذ و ظاهر در مرائي خلقيه بيند. و اين اذن كه در حديث شريف مذكور است اذن تكويني و سرايت باطن به ظاهر است. و در اين مقام، سر «قدر» و حقيقت «امر بين الامرين» در جميع مراحل ذاتيه و صفتيه و فعليه بر قلب سالك منكشف شود. و اين مختصر را گنجايش تفصيل نيست.

وصل آخر: عن مصباح الشريعة، قال الصادق، عليه السلام: معني السلام في دبر كل صلوة الأمان؛ اي، من ادي امر الله و سنة نبيه (ص) خاشعاً منه قلبه، فله الامان من بلاء الدنيا و برائة من عذاب الآخرة. و السلام اسم من اسماء الله تعالي، اودعه خلقه ليستعملوا معناه في المعاملات و الامانات و الاضافات، و تصديق مصاحبتهم فيما بينهم و صحة معاشرتهم. و اذا اردت ان تضع السلام موضعه و تؤدي معناه فاتق الله، و ليسلم منك دينك و قلبك و عقلك، و لا تدنسها بظلمة المعاصي؛ و لتسلم حفظتك، لاتبرمهم و لا تملهم و توحشهم منك بسوء معاملتك معهم، ثم صديقك ثم عدوك. فان من لم يسلم منه من هو الاقرب اليه فالابعد اولي. و من لا يضع السلام مواضعه هذه، فلا سلام و لا تسليم [خ ل: سلم]، و كان كاذباً في سلامة و ان افشاه في الخلق. [7] .



[ صفحه 113]



و در اين حديث شريف اشاره ي خفيه به سر سلام، و اشاره ي جليه به ادب آن و تحقق به حقيقت آن فرمايد:

اما سر آن - چنانچه اشاره به آن شد - درخواست سلامت و امان است در رجوع از سفر؛ كه امان در نزد اولياء، عبارت است از عدم احتجاب از جمال محبوب به حجب كثرات كه اين خود اعلي مرتبه ي عذاب محبين است؛ چنانچه سيد اولياء عرض كند: الهي، و هبني صبرت علي عذابك، فكيف اصبر علي فراقك. [8] و براي عاشق جمال حق عذابي اليم تر از سوز فراق نيست. پس، سلام نماز اولياء امان از بلاي حجب ظلمانيه ي دنيا و حجب نورانيه ي آخرت، كه هر يك عين عذاب اليم است، مي باشد.

و اما اشاره به تحقق به حقيقت آن، آنجا است كه فرمايد كه «سلام اسمي از اسماء الله است وديعه پيش خلق است». و اين بيان ظهور اسماء است در مظاهر خلقيه. و تحقق به حقيقت اسماء، عبارت است از خروج از ظلمات انانيت و شهود حظ ربوبيت در مرآت ذات خويش. انسان تا در حجاب كثرت و تصرف شيطان است و قلب او مغصوب در دست عدو الله است، حظ ربوبيت و مقام اسميت را در خود و در موجودات مشاهده نمي كند؛ و آنگاه كه حجاب برداشته شد، خود را به مظهريت اسماء مشاهده مي كند. و از آن جمله، در رجوع از اين سفر روحاني با سلامت قلب و امان خاطر مراجعت مي كند و نظر او نسبت به موجودات نظر صفا و سلم شود و حقيقت اسم «سلام» را در جميع موجودات ساري بيند و با همه ي آنها با تحقق به حقيقت آن معاشرت كند و عالم را دارالسلام و مظهر السلام مشاهده كند و



[ صفحه 114]



دست تصرف خيانت خائنين را از جمال جميل علي الاطلاق كوتاه بيند؛ پس سر تا پاي خود و عالم را در اسم «السلام» مستغرق بيند، و در اين مرحله سري كامل از اسرار قدر دريابد. و اگر با قدم علمي و نظري است، سر قول حكماء را كه گويند: الوجود خير محض دريابد؛ و اگر از اصحاب معرفت و كشف است، به قدر سعه ي قلبش خيريت و سلامت و امان الهي در قلبش تجلي كند. و الله العالم. و اما آداب آن محتاج به بيان نيست.