و آن نزد اهل سر، سر تمام صلوة و تمام سر صلوة است و آخرين منزل قرب و منتهي النهايه ي وصول است؛ بلكه آن را از مقامات و منازل نبايد شمرد. و از براي اصحاب آن، حال و وقتي است كه جميع اشارات از آن منقطع است



[ صفحه 100]



و همه ي السن از آن گنگ است و تمام بيانات از مقام آن كوتاه است و هر كس اشاره اي به آن كند از آن بي خبر است و «آن را كه خبر شد خبري بازنيامد». [1] و آنچه در اين مقام ذكر شده يا مي شود از ارباب احتجاب، بلكه خود از اسباب حجاب است.

قال العارف المحقق الانصاري: و اما التوحيد الثالث فهو توحيد اختصه الله لنفسه و استحقه بقدره. و الاح منه لائحاً الي اسرار طائفة من صفوته، و اخر سهم من نعته و اعجزهم عن بثه؛ و الذي يشار به اليه علي السن المشيرين انه اسقاط الحدث و اثبات القدم علي ان هذا الرمز في ذلك التوحيد علة لا يصح ذلك التوحيد الا باسقاطه. الي ان قال: فان ذلك التوحيد يزيده العبارة خفاء و الصفة نفوراً و البسط صعوبة. الي ان قال:



ما وحد الواحد من واحد

اذ كل من وحده جاحد



توحيد من ينطق عن نعته

عارية ابطلها الواحد



توحيده اياه توحيده

و نعت من ينعته لاحد [2] .



پس سر سجود را، كه اشاره به آخرين مراتب توحيد است و منتهي شود در مرتبه ي تحقق به مقام لامقامي، كه اشاره ي به آن در مسلك اهل معرفت كلمه ي



[ صفحه 101]



شريفه ي «او ادني» است، كشف نتوان كرد. و آنچه ما در اين مقام اشاره اي به آن مي كنيم، از وراء هفتاد هزار حجاب از نور و هفتاد هزار حجاب از ظلمت است كه به قلب ما بازماندگان از طريق اهل حق و حقيقت يكي از آنها كشف نشده. و با اين حال سستي و افسردگي و فتور و مردگي كه اكنون در آن واقعيم، اميد خيري هم نيست؛ مگر حق تعالي از خزائن كريمانه ي خود بذل رحمتي فرمايد و بسط عنايتي نمايد و نفخه ي حياتي به قلوب مرده ي ما دمد و بارقه ي ملكوتيه اي به دل افسرده ي ما بخشد، تا در بقيه ي عمر جبران ايام گذشته كنيم و از بعض اسرار نماز اهل نياز برخوردار شويم.

بالجمله، سجده نزد اهل معرفت و اصحاب قلوب، چشم فروبستن از غير و رخت بربستن از جميع كثرات - حتي كثرت اسماء و صفات - و فناي در حضرت ذات است. و در اين مقام نه از سمات عبوديت خبري است و نه از سلطان ربوبيت در قلوب اولياء اثري؛ و حق تعالي خود در وجود عبد قائم به امر است: فهو سمعه و بصره بل لا سمع و لا بصر و لا سماع و لا بصيرة، و الي ذلك المقام تنقطع الاشارة. [3] .

و از براي آن، به حسب احوال علماء بالله مقامات و مراتبي است كه به طريق كلي و اجمال:

يكي، مقام ادراك اين مقام است علما و فكراً، به طريق تفكر و قدم برهان و علم. و اين مرتبه ي اصحاب حجاب اعظم است كه علماء و حكماء هستند.

دوم، مقام ايمان، و كمال آن اطمينان است. و اين مقام مؤمنين و ارباب يقين است.

سوم، مقام اهل شهود و اصحاب قلوب است كه به نور مشاهده، فناي مطلق را مشاهده كنند و حضرت توحيد تام در قلب آنها تجلي كند.

چهارم، مقام اصحاب تحقق و كمل اولياء است كه متحقق به مقام



[ صفحه 102]



وحدت صرف شوند و كثرت «قاب قوسين» از ميان برخيزد و به هويت ذاتيه با جميع شئونات آن، مستهلك در عين جمع و متلاشي در نور قدم و مضمحل در احديت و فاني در غيب هويت شوند. پس، محو مطلق دست دهد و صعق كلي حاصل آيد و فناي تام رخ دهد و غشوه ي تمام عارض شود و غبار عبوديت از ميان برخيزد.

و شخص سالك اگر وعاء قلبش تنگ باشد و مقام قابليتش، كه به حسب تجلي به فيض اقدس در حضرت علميه عطا شده، ناقص باشد، در همان غشوه و محو كلي ازلاً و ابداً باقي ماند و به حال صحو برنگردد؛ و شايد ان اوليائي تحت قبابي لا يعرفهم غيري اشاره به اين طايفه ي از اهل الله باشد.ولي اگر قلبش وسيع باشد و مورد تجلي فيض اقدس شده باشد، در اين حالت محو باقي نماند و از اين غشوه به تجليات لطفيه افاقه حاصل كند و حالت تمكين و طمأنينه براي او دست دهد و به حالت صحو بعد المحو برگردد؛ و در اين مقام، حق را به جميع شئون ظاهره و باطنه و لطفيه و قهريه مشاهده كند؛ و در عين وقوع در بحر غير متناهي وحدت، از تجلي به كسوه ي كثرت فاني نباشد؛ و در عين وقوع در حضرت كثرت، به هيچ وجه حجاب بين او و حضرت احديت نباشد: نه خلق حجاب حق است براي او، مثل ما محجوبين و محرومين، و نه حق حجاب خلق است، مثل واصلين به فناي ربوبيت و فانين در حضرت احديت.

و در اين مقام اسني، سلوك سالك را به هيچ وجه اثري نباشد و قدم عبوديت بكلي منقطع است. و از اين جهت «عارف معنوي» اشاره اي به اين دو مقام فرموده آنجا كه گويد:



از عبادت مي توان الله شد

ني توان موسي كليم الله شد



در مصرع اول، اشاره به مقام اهل سلوك و اصحاب وصول فرموده، كه قدم عبوديت را در آن مدخليت است. و در مصرع دوم، اشاره به حالت صحو بعد المحو نموده كه از افق عبوديت به كلي خارج است. و در لسان بعض اهل



[ صفحه 103]



معرفت [4] اشاره ي به اين تجلي فيض اقدس است كه مي گويد: همه از آخر مي ترسند و من از اول مي ترسم. و در احاديث شريفه اشارت به اين مقام بسيار است. و اين از اسرار بزرگ «قدر» است كه اصحاب آن را از كشف آن لب فرو بسته اند و اجازه ي اظهار نداده اند.

بالجمله، اصحاب صحو بعد المحو را حجابي از غيب و شهادت نباشد و وجود خود آنها وجود حقاني باشد و عالم را به وجود حقاني مشاهده كنند و ما رأيت شيئاً الا و رأيت الله قبله و بعده و معه فرمايند. تجليات ذاتيه و اسمائيه و افعاليه، هيچ يك، آنها را از ديگري محجوب نكند، بلكه در تجليات افعاليه تجليات ذاتيه و صفاتيه را نيز مشاهده كنند؛ چنانچه در تجليات ذاتيه تجليات افعاليه و صفاتيه، و در صفاتيه آن دو ديگر را شهود كنند. و اشاره به بعض آنچه ذكر كرديم فرموده در حديث صلوة معراج آنجا كه فرمايد پس از تماميت ركوع و بيان اسرار آن:

فقال: ارفع رأسك. فرفعت رأسي؛ فنظرت الي شي ء ذهب منه عقلي؛ فاستقبلت الأرض بوجهي و يدي فألهمت ان قلت: «سبحان ربي الاعلي و بحمده» لعلو ما رأيت. فقلتها سبعاً، فرجعت الي نفسي. كلما قلت واحدة منها، تجلي عني الغشي. فقعدت فصار السجود فيه «سبحان ربي الاعلي و بحمده». و صارت القعدة بين السجدتين استراحة من الغشي و علو ما رأيت. فألهمني ربي، عز و جل، و طالبتني نفسي ان ارفع رأسي؛ فرفعت فنظرت الي ذلك العلو فغشي علي، فخررت لوجهي و استقبلت الارض بوجهي و يدي و قلت: «سبحان ربي الاعلي و بحمده». فقلتها سبعاً؛ ثم رفعت رأسي فقعدت قبل القيام لأثني النظر في العلو. فمن اجل ذلك صارت سجدتين و ركعة. و من اجل ذلك صار القعود قبل القيام قعدة خفيفة... الخ. [5] .



[ صفحه 104]



سبحان الله! چه اسراري در اين حديث شريف مودوع است كه زبان قلم را ياراي تقرير آن نيست و دست آمال بيان از آن كوتاه است. اين نور عظمت كه آن سرور در ركوع مشاهده فرمود و از خود بيخود شد، و آن چيزي كه آن جناب پس از منزل ركوع مشاهده فرمود - كه حتي از آن به عظمت هم تعبير نفرموده - آيا از اسماء ذاتيه بوده، يا تجلي بي پرده ي اسماء بوده؟ و آيا تكرار نظر در علو براي تمكين بوده يا سر ديگري داشته؟ و آيا الهام حق تعالي در حال غشوه و صعق آن سرور با چه اسمي بوده كه نتيجه ي آن، تسبيح و توصيف به علو كه اولين اسماء ذاتيه است كه حق براي خود اتخاذ فرموده، و تحميد، كه از لوازم تجلي به كثرت است، بوده؟ و الله العالم.

وصل: عن مصباح الشريعة، قال الصادق عليه السلام: ما خسرو الله من اتي بحقيقة السجود و لو كان في العمر مرة واحدة. و ما افلح من خلا بربه في مثل ذلك الحال تشبيها بمخادع نفسه غافلاً لاهيا عما اعده الله للساجدين من انس العاجل و راحة الاجل. و لا بعد عن الله ابداً من احسن تقربه في السجود. و لا قرب اليه ابداً من اساء ادبه و ضيع حرمته بتعلق قلبه بسواه في حال سجوده. فاسجد سجود متواضع لله تعالي ذليل، علم انه خلق من تراب يطأه الخلق. و انه اتخذك من نطفة يستقذرها كل احد؛ و كون و لم يكن. و قد جعل الله معني السجود سبب التقرب اليه بالقلب و السر و الروح فمن قرب منه بعد من غيره؛ الا تري في الظاهر انه لا يستوي حال السجود الا بالتواري عن جميع الأشياء و الأحتجاب عن كل ما تراه



[ صفحه 105]



العيون؟ كذلك امر الباطن. فمن كان قلبه متعلقا في صلوته بشي ء دون الله تعالي، فهو قريب من ذلك الشي ء بعيد عن حقيقة ما اراد الله منه في صلوته. قال الله عزوجل: «ما جعل الله لرجل من قلبين في جوفه، و قال رسول الله (ص): قال الله تعالي: لا اطلع علي قلب عبد فاعلم فيه حب الأخلاص لطاعتي لوجهي و ابتغاء مرضاتي، الا لوليت تقويمه و سياسته. و من اشتغل بغيري فهو من المستهزئين بنفسه؛ و مكتوب اسمه في ديوان الخاسرين. [6] .

در اين حديث شريف تأمل كن و نماز اهل الله را چون نماز ما مپندار. حقيقت خلوت با حق ترك غير است، حتي نفس كه از بزرگترين اغيار و ضخيمترين حجب است. و انسان مادامي كه به خود مشغول است از حق غافل است، چه جاي آنكه با حق خلوت كند.

و اگر در يك سجده، در جميع ايام عمر، خلوت حقيقي حاصل شد،



[ صفحه 106]



جبران خسارات بقيه ي عمر مي شود و عنايت حق از او دستگيري مي كند و از دائره ي دعوت شيطان خارج مي شود. و اگر در حال سجده، كه اظهار ترك غيريت و رفض انانيت است قلب مشغول به غير باشد، در زمره ي منافقان و اهل خدعه منسلك گردد. پناه مي برم به خداي تعالي از مكرهاي نفس و شيطان و از خسران و خذلان و رسوايي در محضر ربوبيت.

و آنچه براي ساجدين كرامت شده حلاوت انس با محبوب است در دنيا، كه براي اهلش از دنيا و آنچه در آن است بهتر است؛ و كشف حجابها و بذل الطاف خاصه است در آخرت كه قرة العين اوليا است.

اكنون كه ما بيچارگان و متحيران وادي ضلالت و سرمستان از جام غفلت و خودپرستي از نماز اهل معرفت و سجود اصحاب قلوب محروميم، خوب است حالت قصور و تقصير خود و مذلت و خواري خويش را در نظر داشته باشيم و به حال حرمان خود متأسف و به كيفيت احتجاب خود متلهف باشيم و به حق تعالي از اين خسران و تسلط نفس و شيطان پناه بريم؛ شايد حالت اضطراري دست دهد و آن ذات مقدس مضطرين را اجابت فرمايد: امن يجيب المضطر اذا دعاه و يكشف السوء [7] پس با حال پريشان و اضطراب و قلب افسرده و پژمان سر به خاك مذلت، كه اصل خلقت ما است، نهيم، و ياد از نشئات ذل و مسكنت خود كنيم و با لسان حال از حق تعالي كه ولي نعم است، جبران نقائص را طلب كنيم و عرض كنيم: بارالها، ما را در حجاب هاي ظلماني عالم طبيعت و شركهاي بزرگ هواپرستي و خودخواهي واقعيم، و شيطان در رگ و پوست و خون ما تصرف دارد و سر تا پاي ما در تحت سلطنت شيطان است، و ما از دست اين دشمن قوي جز به پناه به ذات مقدس تو چاره اي نداريم، تو خود از ما دستگيري كن و قلوب ما را به خود متوجه فرما. خداوندا، توجه ما به غير تو از روي استهزاء نيست؛ ما چه هستيم و كه هستيم كه در محضر قدس ملك الملوك علي الاطلاق استكبار و استهزاء كنيم؛ ولي قصور ذاتي و نقص ما قلوب محجوب ما را از تو مصروف داشته؛ و اگر



[ صفحه 107]



عصمت و پناه تو نباشد، ما در شقاوت خود تا ازل باقي هستيم و راه نجاتي نداريم. بارالها، ما چه هستيم! داود نبي (ع) عرض كرد كه اگر عصمت تو نباشد، عصيان تو را خواهم كرد!

وصل: در حديث است كه: لما نزل قوله سبحانه: «سبح اسم ربك الاعلي» قال رسول الله صلي الله عليه و آله: اجعلوها في سجودكم. [8] و در حديث كافي است كه: «اول اسمي را كه حق تعالي براي خود اتخاذ فرمود «العلي» و «العظيم» بود.» و شايد اين، علو ذاتي، كه در حضرت اسماء ذاتيه در مقام احديت پيش خلص اهل معرفت است، باشد. و تسبيح در اين مقام عبارت است از تنزيه حق از كثرات اسمائيه. و مقام ربوبيت عبارت است از ربوبيت به فيض اقدس كه شيخ كبير اشاره ي به آن نموده آنجا كه فرمايد: و القابل من فيضه الاقدس. [9] .

پس، حاصل ذكر سجود در مذاق اولياء، تسبيح از كثرت و احديت و توجه به ربوبيت ذاتيه كه حاصل تجلي به فيض اقدس است و پناه به اسم «الاول العلي الاعلي»؛ و تحميد و تسبيح و توصيف تمام به لسان ذات در حضرت احديت به كسر آينه و مرآت واقع شود. و طمأنينه در اين مقام تمكين اين حضرت است؛ چنانچه رفع رأس نيز تمكين و انس تجليات ديگر است.

و در سجده به ارض اشاره به حال تحقيق و مقام تحقق به جمع بين ظاهر و باطن و اول و آخر است - لمن كان له قلب. و هو الذي في السماء اله و في الارض اله. هو الاول و الآخر و الظاهر و الباطن. و به سجده ي بر تراب تمام شد دائره ي كمال انساني. و تمكين اين مقام تمام كمال انسان كامل است، و آن



[ صفحه 108]



حقيقت معراج به جميع اسماء و اعيان است؛ و سر صلوة حقيقي بر قلوب اصحاب قلب اينجا ظاهر شود؛ و سر ما من دابة الا هو آخذ بناصيتها، ان ربي علي صراط مستقيم [10] پديدار آيد. و له الشكر في الأول و الآخر